مقدمه
در حدیث آمده است:
"اَلصَّلوةُ عَمُودُ الدّینٍ" (1) نماز ستون دین است.
و امیر المؤمنان (علیه السلام) پس از آنکه ابن ملجم او را مضروب کرد در وصیتی به امام حسن و حسین (علیهما السلام) فرمود: "اَللهَ اَللهَ فِی الصَّلوةِ فان‌ها عَمُودُ دینِکُم" (2): خدا را، خدا را، در نماز که آن، ستون دین شماست.
سکونی از امام صادق (علیه السلام) روایت کرد که رسول الله (صلی الله علیه و آله) می‌فرمود:
هماره شیطان از مؤمن می‌ترسد تا زمانی که او بر نمازهای پنجگانه اش مواظبت دارد و هر گاه آنها را ضایع کرد شیطان جرأت پیدا کرده او را به گناهان بزرگ دیگر وا می‌دارد. (3)
یزید بن خلیفه گفت شنیدم ابوعبدالله (علیه السلام) می‌فرمود: وقتی نماز گزار به نماز می‌ایستد رحمت الهی از وسط آسمان‌ها تا زمین بر او ریزش می‌کند و فرشتگان او را در میان می‌گیرد و فرشته ای ندا می‌کند اگر این نماز گزار می‌دانست که در این نماز چه‌ها هست آن را رها نمی‌کرد. (4) از همین جا، اهمیت نماز در اسلام معلوم می‌شود و چون نماز نوعی ورود به محضر الهی است چنانکه در حدیث آمده، نماز خوان گویا در پیشگاه خدا ایستاده است پس او باید دل به سوی خدا کند و چیزی از امور دنیا و شأنی از شئون ناپایدار آن او را مشغول نکند.
و خدا فرمود:
"قد افلح المؤمنون الذین هم فی صلوتهم خاشعون" (5):
هر آینه، مؤمنانی که در نمازشان خاضع و خاشع اند رستگار شدند.
و امام علی بن حسین زین العابدین (علیه السلام) وقتی به نماز می‌ایستاد همانند شاخه درختی که با وزش درختی که با وزش باد برخود می‌لرزد، اندامش می‌لرزید. (6)
و امامان باقر و صادق (علیهما السلام) وقتی به نماز می‌ایستادند رنگ رخسارشان گاهی سرخ و دیگر گاه زرد می‌شد و آنچنان نماز می‌گزاردند که گویا با کسی که او را می‌بینند حرف می‌زنند و صحبت می‌کنند. (7)
احکام نماز، بسیار زیاد است و ما به بخشی از آنها اشاره می‌کنیم:
مسئله 66ـ فقها فرموده اند: نماز به هیچ وجه ساقط نمی‌شود نه در مسافرت و نه در وطن و اگر وقت نماز تنگ شد، مسلمان باید آن را با جا آورد، در هواپیما، کشتی، اتومبیل، قطار، در حال توقف، یا در حال حرکت، در سالن انتظار، در پارک عمومی، در راه، در کارخانه و در هر جای دیگر.
مسئله 67ـ اگر مسافری در هواپیما، اتومبیل، قطار و امثال آن، نتوانست ایستاده نماز گزارد نشسته نماز می‌خواند و اگر رو به قبله نتوانست بایستد به سمتی که گمان دارد قبله است می‌ایستد و نماز می‌گزارد و اگر جهتی را نتوانست ترجیح دهد به سمت و سو که خواست می‌تواند نماز بخواند و اگر جز در حال تکبیرة الاحرام نتوانست رو به قبله بایستد به همان اندازه کفایت می‌کند. (8)
مسئله 68ـ قبله را می‌توان از مهماندار هواپیما پرسید که شاید او بتواند از خلبان و کاپیتان سؤال کند. و در صورت اطمینان می‌توان به سخن او اعتماد کرد هر چند که او کافر باشد هم چنان که می‌توان به قبله نما و هر وسیله ای که به صحّت و درستی آن اطمینان باشد، اعتماد کرد.
مسئله 69ـ اگر مسلمان نمازگزار، نتوانست وضو بگیرد عوض آن، تیمم می‌کند.
مسئله 70ـ گاهی درازای شب و روز از شهری تا شهر دیگر فرق می‌کند در این صورت اگر طلوع و غروب آفتاب واضح باشد مسلمان در شناخت اوقات نماز و روزه می‌تواند مطابق آن عمل کند هر چند که وقت برخی نمازها به سبب کوتاه بودن روز بسیار به هم نزدیک باشد و یا زمان افطار روزه به جهت کوتاهی شب، بسیار اندک باشد.
مسئله 71ـ گاهی، چند روز و یا چند ماه، خورشید در کشورهای غروب و یا طلوع نمی‌کند در چنین کشورهایی، مسلمانان می‌تواند به اوقات شرعی نزدیک‌ترین سرزمین به این کشورها، رجوع کنند و در هر بیست و چهار ساعت نمازهای پنجگانه را برابر اوقات کشور مجاور به نیت قربت مطلق به جا آورند.
مسئله 72ـ اگر مسلمانی نتوانست اول فجر و یا وقت زوال و یا غروب آفتاب را بشناسد تا در وقت معین نماز و روزه به جا آورد اما به سخن منجمان و مسئولان رصدها اطمینان دارد می‌تواند نماز و روزه اش را مطابق نظر آنان در تعیین اوقات، به جا آورد هر چند که مسئولان آن مؤسسه‌ها مسلمان نباشند به شرط آن که به کار و نظرشان، اطمینان باشد.
مسئله 73ـ مسلمان مسافر باید نمازش را شکسته بخواند یعنی نمازهای چهار رکعتی (ظهر، عصر، عشاء) را دو رکعت بخواند و سفر شرعی طی مسافت چهل و چهار کیلومتر و بیشتر است از ابتدای محل سکونت و آخرین خانه‌های شهر معمولی.
در زمینه شکسته و یا ناشکسته بودن نمازها احکام فراوانی وجود دارد که می‌توان به رساله‌های عملیه و نیز به بخش استفتائات همین فصل رجوع کرد.
مسئله 74ـ نماز جمعه در صورت اجتماع شرایطی که در آن معتبر است از نماز ظهر با فضیلت تر است هم چنانکه خواندن آن از نماز کفایت می‌کند و با خواندن نماز جمعه نیازی به برگزاری نماز ظهر نمی‌باشد.
مسئله 75ـ نماز جماعت از نماز انفرادی با فضیلت تر است و استحباب آن در نمازهای صبح و مغرب و عشاء بیشتر می‌باشد و در حدیث آمده است که:
نماز در پشت سر یک عالم ثواب هزار رکعت دارد و نماز در پشت سر قرشی صد برابر و هر چه تعداد مأمومین بیشتر باشد ثواب جماعت فزون‌تر می‌گردد.
اینک به نمونه ای از استفتائات و جواب‌های حضرت آیت الله العظمی سیستانی ـ مدظله العالی ـ توجه کنید:
مسئله 76ـ عده ای از مردم پس از گذشت سال‌ها که نماز خوانده، روزه گرفته و حج گزارده اند متوجه می‌شوند که وضو و غسلشان اشتباه بوده است و هر گاه به آنان گفته شود که نماز و یا حج را دوباره باید به جا آوری، چنان کاری برای او بسیار دشوار است آیا راه حلی وجود دارد که او به همان نماز و روزه و حجی که انجام داده اکتفا کند در حالی که به صحت آنها معتقد بوده است به ویژه اگر او را به اعاده آن اعمال وادار کنیم به طور کلی ممکن است تمرد کند و اصلاً نماز و روزه و دیگر واجبات را کنار گذارد که در کشورهای غربی چنین خطری جدّاً وجود دارد! جواب: اگر انسان، جاهل قاصر بوده باشد و به برخی شرایط خصوصیات عمل، خلل وارد کند مثلاً ترتیب شستن سر و سایر قسمت‌های بدن را در غسل و یا وضو رعایت نکند و یا با رطوبت غیر وضو مسح بکشد در این وضع، وضو و غسل او صحیح است و در نتیجه نماز و حجش هم صحیح می‌باشد.
اما اگر او جاهل مقصر باشد و در آموختن مسائل شرعی کوتاهی کرده و یا به چیزهایی خلل وارد کند که آنها در صحت عمل شرط اند مثل این که قسمت‌هایی از بدن را که در وضو و غسل باید شست، نشوید در این وضع، راهی برای تصحیح نماز حجی که گزارده است وجود ندارد اما اگر بیم آن می‌رود که در صورت تذکر مسائل به وی، او کلّاً متمرّد شده و نماز و روزه و غیره را ترک گوید لازم نیست که به او گفته شود که نماز و عبادت‌های گذشته دیگر را قضا کند شاید خداوند پس از این، گشایشی به وجود آورد.
مسئله 77ـ برخی از مردم سال‌ها نماز می‌خوانند و حج می‌گزارند در حالی که در طول این مدت اصلاً خمس مال خود را نپرداخته اند آیا لازم است که آنان نماز و حجشان را اعاده کنند؟
جواب: اگر نماز و یا طواف حج را با جامه ای خوانده و به جا آورده اند که به عین آن خمس تعلق گرفته بوده قضای چنان نمازها و اعاده حج لازم است. لیکن اگر فقط به جامه احرام، خمس تعلق گرفته و او نسبت به حکم و یا موضوع، جاهل بوده هر چند جاهل مقصر، حج او صحیح است و فقط نماز طواف را باید اعاده کند، هرگاه در جهل خود معذور بوده باشد و احتیاط واجب آن است که به مکه برگردد ولی اگر چنان کاری مشقت داشته و پرزحمت باشد هر جا که ممکن بود، نماز طواف را دوباره بخواند. همچنان که اگر قربانی را با پولی که به عین آن خمس تعلق گرفته، تهیه کند اعاده آن لازم است مگر آنکه با قیمت کلی خریده و خمس در ذمه او بوده باشد نه در عین مال که
غالباً چنین است و در این صورت حج و قربانی او صحیح است و اشکالی ندارد. البته او ضامن قیمت قربانی خواهد بود که آن را از مال خمس دار، پرداخته است.
و همه اینها در صورتی است که او جاهل مقصر بوده است وگرنه نماز و حج جاهل قاصر در این مسئله صحیح است.
مسئله 78ـ هر گاه مسافری پس از آنکه اذان را مستقیماً شنید از شهری به شهری دیگر و یا از کشوری به کشور دیگر بدون این که نماز خوانده باشد، مسافرت کرد و پس از غروب آفتاب به مقصد رسید آیا اوگناه کرده است و واجب است نماز ظهر را مثلاً قضا کند؟
جواب: بلی، او گناه کرده است زیرا از روی عمد و قصد، فریضه را نخوانده است و باید قضا کند.
مسئله 79ـ آیا جوهر و مرکب خشک مانع از صحت وضو و غسل می‌شود و یا با آن وجود وضو و غسل صحیح می‌باشد؟
جواب: اگر جوهر و مرکب دارای جرم نباشد که مانع از وصول آب به پوست بدن شوند وضو و غسل صحیح است و در صورت شک و تردید باید آن را برطرف کرد.
مسئله 80ـ آیا انسان می‌تواند فیلمی را تماشا کند تا وقت نماز وارد شود و او همچنان به تماشای فیلم ادامه دهد و آنگاه که مختصری از وقت ماند، به ادای نماز بپردازد؟
جواب: شایسته نیست مسلمان، نماز خود را از وقت فضیلت عقب بیندازد مگر با عذر موجه و آنچه د سؤال آمده است، عذر موجه نیست.
مسئله 81ـ آیا کرمی که به پوست مالیده می‌شود مانع رسیدن آب است و به هنگام وضو و غسل، باید آن را پاک کرد؟
جواب: ظاهراً کرم پس از مالیدن بر پوست از بین می‌رود و آنچه می‌ماند مختصر چربی، بیش نیست و مانع نفوذ آب نمی‌شود.
مسئله 82ـ برخی خانم‌ها ناخن‌هایشان را به قصد آرایش از حد طبیعی بلندتر می‌کنند و چون گاهی اوقات آنها می‌شکنند طبیبان روکشی تجویز می‌کنند که تا پاسی از روز روی ناخن‌ها می‌ماند و با علم به این که آن روکش و یا لاک و "مانیکور" مانع از رسیدن آب به هنگام غسل و وضو به ناخنهاست آیا استفاده خانم‌ها از چنان روکش، لاک و یا مانیکور جایز است و وضو و غسل با آن چطور است؟
جواب: غسل و وضو با چنان چیزی که مانع از وصول آب می‌شود صحیح نیست و ناگزیر باید آنها را برای انجام غسل و وضوی صحیح زایل و پاک کرد و قصد آرایش، مجوّز چنان کاری نمی‌شود.
مسئله 83ـ چه وقتی نماز را تمام و چه موقع شکسته باید بخوانیم؟
آیا صدق عرفی به این که انسانی در شهری مقیم است کافی است که او نماز را تمام بخواند؟
جواب: شرایط قصر نماز را در رساله‌های علمیه می‌توان خواند اما به طور کلی اگر کسی شهری را برای مدت طولانی مثلاً یک سال و نیم اقامتگاه خود قرار دهد و عرفاً هم این شهر را قرار گاه او بدانند نماز او در آنجا، تمام است اما اگر مدت اقامت کوتاه باشد و به او مسافر گفته شود نماز در آنجا شکسته است.
مسئله 84ـ چگونه نیمه شب را بشناسیم آیا ساعت دوازده و نیم چنانکه در میان مردم شایع است می‌تواند علامتی باشد؟
جواب: نصف شب همان نیمه ساعات ما بین غروب تا طلوع فجر است پس اگر آفتاب مثلاً در ساعت هفت عصر غروب کند و طلوع فجر در رأس ساعت چهار باشد ساعت یازده و نیم شب، نصف شب خواهد بود و این قاعده کلی است هر چند که با اختلاف زمان و مکان فرق می‌کند.
مسئله 85ـ شخصی گمان دارد که اگر بخوابد برای نماز بیدار نخواهد شد آیا بر او واجب است تا وقت نماز بیدار بماند؟ و اگر بخوابد برای نماز بیدار نشود گناه کرده است؟
جواب: او می‌تواند از کسی بخواهد که او را برای نماز بیدار کند و یا از ساعت زنگ دار استفاده کند و هرگاه چنین کاری ممکن نشد و خوابید گناه نکرده است مگر آن که این کار، نوعی سهل انگاری و بی اعتنایی نسبت به نماز تلقی شود.
مسئله 86ـ نماز را در هواپیما که نه قبله در آن معلوم است و نه طمأنینه حاصل است چگونه باید خواند؟
جواب: سمت قبله را می‌توان از کاپیتان و یا مهماندار که پاسخ‌هایشان غالباً اطمینان بخش و ظن آور است پرسید و برابر گفته آنان عمل کرد و طمأنینه، در صورت عدم امکان آن ساقط می‌شود و به هر حال نماز را از وقت خود نباید عقب انداخت و آن را با رعایت سایر شرایط، باید خواند.
مسئله 87ـ در قطار و یا اتومبیل چگونه نماز بخوانیم؟ تنها خم شدن کافی است و یا بر چیزی باید سجده کرد؟
جواب: نماز را تا حد توان، باید آنگونه خواند که شخص مختار می‌خواند پس لازم است در همه حالات نماز، قبله و سایر شرایط را رعایت کند و در صورت عدم امکان، در تکبیرة الاحرام. و اگر در آن حال هم میسر نباشد شرط رو به قبله بودن هم ساقط می‌شود هم چنان که در صورت امکان باید رکوع و سجود کامل کرد مثلاً در راهرو قطار و اتوبوس نماز گزارد و اگر میسر نشد به اندازه ای که اسم رکوع و سجود صدق کند خم شود کافی است و اگر آن هم ممکن نشد مختصر خم شدن کفایت می‌کند.
مسئله 88ـ گاهی، وقت نماز داخل می‌شود و دانشجو در راه دانشگاه است و اگر بخواهد به دانشگاه برسد و در آنجا نماز بخواند وقت نماز سپری و قضا خواهد شد آیا او می‌تواند با وجود جاهای دیگر در اتوبوس نماز بخواند با این احتمال که اگر از اتوبوس پیاده شود و در بیرون نماز بخواند به دانشگاه دیر خواهد رسید.
جواب: دیر رسیدن به دانشگاه مجوّز آن نمی‌شود که نماز را در اتوبوس بخواند و برخی شرایط نماز را رعایت نکند پس باید پیاده شود و نماز کامل و با شرایط بخواند اما اگر دیر رسیدن به دانشگاه، موجب خسارت و ضرر و زیانی شود که عادتاً تحمل ناپذیر است و یا سبب رنج و دشواری فوق العاده باشد می‌تواند با فقدان برخی شرایط در اتوبوس نماز بخواند.
مسئله 89ـ گاهی، وقت نماز فرا می‌رسد در حالی که کارگر مسلمان در کارخانه مشغول کار است و کارش نیز مهمّ و لازم است. او اگر برای خواندن نماز از کار دست بکشد ممکن است او را اخراج کنند آیا او می‌تواند نماز را قضا کند و یا هر چند امکان اخراج او هم در میان باشد باید نماز را ادا بخواند؟
جواب: اگر در آن کارخانه مجبور است کار کند و نمی‌تواند آنجا را ترک گوید هر طور که میسر است در وقت هر چند با ایما و اشاره به رکوع و سجود، نماز بخواند اما چنین وضعیتی، تنها یک فرض است و به ندرت پیش می‌آید پس او باید تقوی داشته باشد و از خدا بترسد و این آیه را به یاد داشته باشد که فرمود:
"مَنْ یَتَّق اللهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً"
هر کس تقوا پیشه کند خدا برای او راه خروجی قرار می‌دهد و او را از آنجا که به گمان او نمی‌آمد روزی می‌دهد.
مسئله 90ـ در برخی کشورهای غربی و جز آنها، مؤسسه‌ها و شرکت‌هایی وجود دارد که عده ای از مسلمانان به عنوان کارمند دفتری و غیره در آنجاها مشغول به کار هستند در حالی که وضع ملکی آن شرکت‌ها و مؤسسه‌ها، معلوم نیست.
اوّلاً: نماز خواندن در آنجاها و وضو با آب آن شرکت‌ها و مؤسسه‌ها چطور است؟
و ثانیاً: نمازهایی که احیاناً در آنجاها خوانده شده چطور می‌شود؟
جواب: انسان تا نمی‌داند که مکان آن شرکت‌ها و مؤسسه‌ها غصبی است و از شخص محترم المال تصرّف عدوانی شده است. نماز در آنجاها صحیح و وضو هم درست است.
و نمازهای پیشین اگر پس از خوانده شدن، غصبیّت آنجاها معلوم شده باشد آنها هم صحیح می‌باشند.
مسئله 91ـ اگر کسی با کمربند پوستی و یا همراه داشتن کیفی که از پوست حیوان مردار و ذبح شرعی نشده، فراهم گشته نماز بخواند و در اثناء و یا پس از نماز متوجه شود چه باید کند؟
جواب: نماز با کمربند و یا کیف پوستی که به احتمال معقول از پوست حیوان تذکیه شرعی شده فراهم آمده است، صحیح است و امّا اگر چنان احتمال معقول نباشد و در اثنا متوجه شود فوری آن را از خود جدا می‌کند و همچنین است اگر فراموش کرده و در اثنای نماز به یاد آورد مگر آن که
فراموشی در اثر اهمال و بی مبالاتی باشد که در این صورت به احتیاط واجب نماز را در وقت اعاده و در خارج آن، قضا می‌کند.
مسئله 92ـ امروزه کت هایی به بازار آمده است به نام جیر که در کشورهای غیر اسلامی ساخته می شوند و بر آنها قطعه ای پوست دوخته شده است و ما نمی دانیم آن از پوست حیوان تذکیه شده فراهم آمده یا نه، نماز با چنین لباسی چطور است؟
جواب: جایز است.
مسئله 93ـ آیا ادکلن پاک است و می توان پس از استفاده از آن نماز خواند؟
جواب: بلی، صحیح است.
مسئله 94ـ آیا سجده کردن بر موزائیک و سنگ های معدنی جایز است؟
جواب: بلی، صحیح است.
مسئله 95ـ بر فرش هایی که از مواد و مشتقات نفت ساخته و بافته می شوند می توان سجده کرد؟
جواب: سجده کردن بر آنها جایز نمی باشد.
مسئله 96ـ آیا بر کاغذهای نوشتنی و یا بر دستمال های کاغذی و امثال آن می توان سجده کرد؟ در حالی که از مواد اصلی آنها بی خبر هستیم و نمی دانیم آنها از اشیای جایز السجود فراهم شده اند یا نه؟
جواب: سجده بر اوراق و کاغذهای نوشتنی و یا بر دستمال های کاغذی جایز نیست مگر پس از حصول اطمینان به این که آنها از چیزهای جایز السجود درست شده اند و همچنین سجده بر کاغذهایی که از پنبه و یا کتان و امثال آنها ساخته می شوند جایز می باشد.
مسئله 97ـ از نوار کاست، صدای قرآن پخش می شود و قاری، آیه سجده می خواند و ما هم می شنویم آیا بر ما سجده کردن واجب می شود؟ جواب: نه، سجده کردن در این صورت واجب نمی شود.