٭ یکی از معاملات رایج در بورس «قرارداد اختیار معامله»[1] است؛ دو نوع پرکاربرد قراردادهای اختیار عبارتند از:
الف. اختیار خرید: «خریدار اختیار» در ازای پرداخت مبلغ معیّن، «حقّ خریدِ کالا یا دارایی پایه»[2] را به قیمتی که الآن تعیین می­شود در دورۀ زمانی مشخّص[3] دارد و «فروشندۀ اختیار­» متعهّد است در صورت درخواست خریدار، کالا یا دارایی پایه را به قیمت توافق شده به او بفروشد؛
مانند اینکه شرکت تولید کنندۀ داروهای گیاهی برای «6» ماه بعد نیاز به زعفران داشته و پیش‌بینی کند در آن زمان روند قیمت­ها افزایشی باشد؛ اگر قیمت نقدی زعفران در بازار در حال حاضر به ازای هر گرم «۱40۰۰» تومان باشد و در بورس کالا قرارداد اختیار خرید با قیمت اعمال «۱5۰۰۰» تومان برای سررسید «6» ماه بعد تعریف شده باشد، شرکت می‌تواند با پرداخت «700» هزار تومان به طرف مقابل، این حقّ را برای خود قائل باشد که در سررسید بتواند یک کیلو گرم زعفران را به قیمت هر گرم «۱5۰۰۰» تومان به «15» میلیون تومان از وی خریداری نماید؛
آن گاه اگر در سررسید ، قیمت هر کیلو زعفران «16» میلیون تومان باشد وی می‌تواند اقدام به خرید یک کیلو زعفران به قیمت «15­» میلیون تومان از طرف مقابل نماید و می­تواند با دریافت یک میلیون تومان از وی، از حقّ خویش صرف نظر نماید.
ب. اختیار فروش: «خریدار اختیار» در ازای پرداخت مبلغ معیّن «حقّ فروش کالا یا دارایی پایه»[4] را به قیمتی که الآن معیّن می­شود در دورۀ زمانی مشخّص دارد و «فروشندۀ اختیار» متعهّد است در صورت درخواست خریدار، کالا یا دارایی پایه را به قیمت توافق شده از او بخرد؛
مانند اینکه کشاورزی قصد داشته باشد برای «6» ماه بعد محصول زعفران خود را به فروش برساند و نگران است تا در زمان فروش، قیمت زعفران کاهش یافته و نتواند محصول خود را به قیمتی که در نظر دارد بفروشد؛
اگر قیمت نقدی زعفران در حال حاضر به ازای هر گرم «۱40۰۰» تومان ‌باشد و قرارداد اختیار فروش با قیمت اعمال «۱5۰۰۰» تومان برای سررسید شش ماه بعد در بورس کالا تعریف شده باشد، کشاورز می‌تواند با پرداخت «700» هزار تومان به طرف مقابل، این حقّ را برای خود قائل باشد که در سررسید بتواند یک کیلو گرم زعفران را به قیمت «15­» میلیون تومان به وی بفروشد؛
آن گاه اگر در سررسید، قیمت هر کیلو زعفران «14» میلیون تومان باشد وی می‌تواند اقدام به فروش یک کیلو زعفران به قیمت «15­» میلیون تومان به خریدار نماید و می‌تواند با دریافت یک میلیون تومان از خریدار، از حقّ خویش صرف نظر نماید.
امروزه غالب قراردادهای اختیار معامله منجر به انجام معامله و تحویل کالا یا دارایی پایه نمی­شود، بلکه با تسویۀ نقدی حسب مقرّرات بورس پایان می­پذیرد.[5]
٭ خریدار با خرید اختیار، «قیمت اختیار» را می­پردازد و این مبلغ به وی برنمی‌گردد؛ چه از اختیار استفاده کند و چه از آن صرف نظر نماید و در صورت انصراف، مبلغی را که در ازای این حق پرداخته، از دست می‌دهد.
سود فروشندۀ اختیار نیز بیش از قیمت اختیار - که از خریدار دریافت کرده - نیست (چه اختیار خرید و چه اختیار فروش) و ضرر وی، به قیمت بازار بستگی دارد.
٭ علاوه بر خریدار و فروشنده در بازار معاملات اختیار، طرف سوّمی به نام «اتاق پایاپای» یا «اتاق تسویه» وجود دارد که نقش اساسی ایفاء می­کند و تنظیم­گر بازار معاملات اختیار است و مسؤولیّت ثبت، ارزیابی، تطبیق قیمت، تضمین اجرای قرارداد تا لحظۀ سررسید و وظیفۀ تسویۀ قراردادهای معامله شده در تالار معاملات بورس را برعهده دارد.
٭ اتاق پایاپای بورس، «وکیل» فروشنده و خریدار معاملۀ اختیار محسوب شده و نقش واسط و کارگزار را ایفاء می­نماید و از طرفین معامله کارمزد و حقّ الوکالۀ خویش را دریافت می­کند و گاهی نیز خودش، طرف معاملۀ اختیار محسوب می­شود.
شایان ذکر است، قراردادهای اختیار معامله اختصاص به بورس کالا ندارد و در مورد اختیارِ معامله روی سهام، اوراق بهادار و ارز نیز کاربرد دارد.
٭ برخی از شرایط ضمن معاملۀ اختیار از قرار ذیل است:
1. وثیقه‌گذاری مبلغی بابت وجه تضمین یا التزام: برای جلوگیری از امتناع فروشندۀ اختیار از انجام تعهّد خود، فروشنده به صورت شرط ضمن قرارداد اختیار[6] متعهّد می‌شود مبلغی را به عنوان «وجه تضمین یا التزام» نزد اتاق پایاپای بورس یا اتاق تسویه قرار ‌دهد و در صورت امتناع فروشندۀ اختیار از عمل به تعهّدات، اتاق پایاپای بورس یا اتاق تسویه وکیل است از سپردۀ مذکور حسب مقرّرات بورس به عنوان جبران ضرر وارد شده به طرف مقابل از حساب وی مبلغی را کسر کرده و به حساب طرف مقابل واریز نماید.
2. تعدیل و روز‌آمد کردن وجه تضمین: فروشندۀ اختیار به صورت شرط ضمن قرارداد اختیار[7] متعهّد می­شود متناسب با تغییرات قیمت اوراق اختیار معامله، حسب مقرّرات بورس[8]«وجه تضمین اولیّه» را تعدیل و به روز‌رسانی کند و اتاق پایاپای بورس یا اتاق تسویه از طرف وی وکالت در این تعدیل و تسویۀ روزانه دارد، مشابه آنچه در معاملات آتی ذکر شد.