مسأله 1402. رعایت حقّ همسایه و معاشرت نیکو با همسایگان در روایات زیادی تأکید شده و آزار و اذیّت آنان، حرام شمرده شده است؛ اهتمام در رعایت آداب و حقوقی که برای همسایگان توصیه شده، سرچشمۀ برکت­های فراوان دنیوی و اخروی و پاداش الهی است. در این زمینه، به برخی از روایات اشاره می­کنیم:
روایت شده که امیرالمؤمنین(علیه السلام) در آخرین وصیت­های خود چنین فرمودند: «خدا را، خدا را (در نظر بگیرید)، دربارۀ همسایگان حقوقشان را رعایت کنید که وصیت پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) شماست، همواره به خوش‌رفتاری با همسایگان سفارش می‌کردند تا آنجا که گمان بردیم برای آنان ارثی معیّن خواهد کرد».[1]
از امام صادق(علیه السلام) روایت شده که فرمودند: «خوب همسایگی کردن، روزی را زیاد می‌کند».[2]
در حدیث است که امام صادق(علیه السلام) فرمودند: «همسایگی نیکو، باعث آبادانی سرزمین‌ها و زیاد شدن عمرهاست».[3]
در حدیثی دیگر به نقل از حضرتش(علیه السلام) چنین ذکر شده: «بدانید کسی که با همسایۀ خود به نیکویی مجاورت نکند، از ما نیست».[4]
ابو بصیر می­گوید: از امام صادق(علیه السلام) شنیدم که فرمودند: «هر کس از آزار رساندن به همسایه­اش خودداری کند، خداوند متعال در روز قیامت از لغزش او می‌گذرد...».[5]
روایت شده که امام کاظم(علیه السلام) فرمودند: «همسایه‌داری نیکو، تنها خودداری از آزار رساندن به همسایه نیست، بلکه همسایه‌داری نیکو، در صبر و شکیبایی بر آزار همسایه است».[6]
در حدیث است که امام صادق، از امام باقر از پدران بزرگوارش(علیهم السلام) از امیرالمؤمنین(علیه السلام) روایت کردند که آن حضرت فرمودند: «مردی نزد رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) آمد و پرسید: ای رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) تصمیم دارم خانه­ای بخرم، به نظر شما کدام محلّه را انتخاب کنم؟ آیا در محلّۀ جُهینه خانه بخرم یا محلّۀ مُزینه یا در ثقیف یا در قریش؟
حضرت(صلی الله علیه وآله وسلم) (بدون آنکه محلّۀ خاصّی را به او پیشنهاد نمایند) فرمودند: اَلْجَارُ ثُمَّ الدّارُ، اَلرَّفیقُ ثُمَّ السَّفَرُ. اوّل همسایه را بنگر سپس خانه بخر، ابتدا رفیق برگزین سپس سفر کن».[7]
روایت شده که رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) از اصحاب خود پرسیدند: «آیا می‌دانید حقّ همسایه چیست؟ حاضران پاسخ دادند: نه، آن حضرت(صلی الله علیه وآله وسلم) فرمودند:
حقّ همسایه آن است که اگر از شما درخواست کمک کرد، به او کمک کنید، اگر وام خواست، به او بپردازید، هر گاه تهیدست و فقیر شد، از او دستگیری کنید، اگر مصیبتی به وی وارد شد به او تسلیت بگویید و چنانچه خیری به او رسید، به او تبریک بگویید، هنگام بیماری به عیادتش بروید، اگر از دنیا رفت، در تشییع جنازه­اش حاضر شوید، بر ارتفاع خانۀ خود بدون موافقت او نیفزایید تا مانع وزش نسیم و جریان هوا گردد، هر گاه میوه­ای خریدید، مقداری به او هدیه دهید و اگر مایل به این کار نبودید، آن را پنهانی به خانه ببرید، و دقّت نمایید که فرزندتان آن را از خانه بیرون نبرد که فرزند او ببیند و به خاطر آن بهانه‌گیری کند، با بوی دیگ غذای خود، او را اذیت نکنید، مگر آنکه مقداری برایش بفرستید».[8]
روایت شده که حضرت امام سجّاد زین العابدین(علیه السلام) فرمودند:
«امّا حقّ همسایه­ات این است که در غیاب او آبرویش را حفظ کنی و در حضورش او را احترام کنی، اگر به او ظلمی شد یاریش رسانی، دنبال عیب­هایش نباشی، اگر از بدیش آگاه شدی بپوشانی، اگر بدانی نصیحت تو را می‌پذیرد او را در خفا نصیحت کنی، در سختی‌ها رهایش نکنی، از لغزشش درگذری، گناهش را ببخشی و با او به خوبی و کریمانه معاشرت نمایی».[9]
مسأله 1403. اگر انسان در ملک خود کاری کند یا تصرّفی نماید که بر اثر آن، ضرر قابل توجّهی به همسایه‌اش می‌ر‌سد، در صورتی که چنین ضررهایی در بین همسایگان معمول و متعارف نباشد، مرتکب حرام شده و واجب است آن را برطرف نماید؛
مثل اینکه فرد در خانۀ خود باغچه‌ای احداث کند که آب جمع شود و این امر موجب نم کشیدن دیوار همسایه گردد، یا چاه فاضلابی در خانۀ خود و در نزدیکی چاه آب همسایه حفر کند و باعث آلوده شدن آب آن شود، یا اینکه از خانۀ خود که در محلّ مسکونی واقع شده، به عنوان کارگاه آهنگری یا کارهای پر سر و صدای دیگر استفاده نماید و باعث شود خانه‌های اطراف از قابلیّت سکونت خارج شود.
مسأله 1404. در موارد مذکور در مسألۀ قبل که تصرّف فرد در ملک خود، به علّت ایجاد ضرر برای همسایه حرام است، فرقی ندارد که ترک آن کار، به خود فرد ضرر برساند یا نه؛
پس اگر مثلاً حفر چاه فاضلاب به چاه آب همسایه ضرر می‌زند، نباید آن را حفر کند، هرچند خودش بر اثر نداشتن آن متضرّر شود؛
البتّه، در صورتی که چاه آب همسایه بعد از چاه فاضلاب حفر شده باشد، وی تکلیفی ندارد و لازم نیست چاه فاضلاب خود را پر کند، هرچند موجب ضرر چاه آب همسایه شود.
مسأله 1405. تصرّفاتی که انسان بر دیوار همسایه یا بام منزل وی یا دیوار مشترک با همسایه‌اش انجام می‌دهد باید با اجازۀ او یا اطمینان به رضایتش باشد[11] و توضیحاتی که در مسألۀ «720» ذکر شد، در مورد آن جاری است؛[10]
البتّه، در تصرّفات اندکی مانند تکیه دادن به دیوار یا قرار دادن لباس روی دیوار معمولاً رضایت فرد از قرائن وشواهد به دست می‌آید؛ ولی همین تصرّفات نیز اگر همسایه از آن منع کند یا اظهار نارضایتی نماید، جایز نیست.
شایان ذکر است، استفادۀ متعارف و معمول از قسمت­های مشترک و مشاعات مجتمع‌های مسکونی، آپارتمان­ها و مانند آن همچون درب ورودی، راهروها، آسانسور، پلّه‌ها، انشعابات مشترک که شرعاً حقّ انتفاع از آنها برای همۀ ساکنین مجتمع یا آپارتمان به‌طور مستقل می­باشد، نیاز به کسب اجازه از بقیّۀ همسایگان ندارد؛[12]
امّا استفاده از مکان­های اختصاصی - مانند انبار، سرویس بهداشتی، بالکن، بهار خواب اختصاصی برخی واحدهای آپارتمانی - بدون رضایت مالک آن جایز نیست.
مسأله 1406. اگر مثلاً تیر‌‌آهن خانۀ فردی بر دیوار خانۀ همسایه قرار داشته و معلوم نباشد این امر به وجه شرعی صورت گرفته (طوری که شرعاً، همچنان حقّ باقی ماندن آن برای فرد وجود داشته باشد) یا به وجه شرعی صورت نگرفته است، در ظاهر[13] حکم می‌شود که استحقاق آن وجود داشته و به صورت شرعی محقّق شده است، مگر آنکه خلافش ثابت شود.
بنابراین، همسایه نمی‌تواند وی را وادار به برداشتن آن کند؛ بلکه در صورت تجدید بناء نیز این حق به همان صورت سابق وجود دارد؛
شایان ذکر است، این حکم در جایی که بنای فردی در ملک دیگری بوده یا ناودان یا مجرای آب متعلّق به فردی در ملک دیگری قرار داشته و سبب آن معلوم نباشد نیز جاری است.
مسأله 1407. اگر شاخه‌های درخت فردی - بدون اینکه از نظر شرعی استحقاق[14] داشته باشد - وارد فضای ملک دیگری شود، وی می‌تواند از صاحب درخت بخواهد که شاخه‌ها را از ملک وی برگرداند یا از حدود ملک او قطع نماید و چنانچه امتناع ورزد با اجازۀ حاکم شرع خودش شاخه‌ها را برگرداند و اگر ممکن نبود، قطع نماید.
مسأله 1408. در مکان‌هایی مانند مجتمع‌های مسکونی یا تجاری و آپارتمان‌ها، کیفیّت تأمین هزینه­های اموری همچون تعمیر و نظافت قسمت­های مشترک ساختمان مثل راه ‌پلّه، پارکینگ و آسانسور، وابسته به قرارداد یا توافقی است که بین افراد صورت می‌گیرد؛
مثلاً اگر در هنگام فروش یا اجارۀ واحد ساختمانی با خریدار یا مستأجر در ضمن قرارداد فروش یا اجاره یا عقد دیگری شرط شده باشد[15] که وی ماهانه مبلغ معیّنی را جهت امور مذکور به مدیر ساختمان بدهد یا به امور مشروعی که مدیریّت ساختمان در مورد آن تصمیم می‌گیرد، پای‌بند باشد، بر وی لازم است به شرط عمل کند.