مسأله 1301. کسی که مالی به او بخشیده شده، اگر با او شرط نشده باشد، لازم نیست در عوض هبه، مالی به هبه کننده بدهد، هرچند احتیاط مستحب است چنانچه وی شخصیّت اجتماعی بالاتری نسبت به هبه‌ کننده داشته باشد، عوضی به طرف مقابل بدهد.
در هر صورت، پذیرفتن عوض بر هبه کننده واجب نیست؛ امّا همان طور که قبلاً ذکر شد، چنانچه آن را بپذیرد، هبه لازم می‌شود.
مسأله 1302. اگر در هنگام بخشش مال، شرط شود کسی که مال به او بخشیده شده، عوضی به طرف مقابل بدهد و او هم بپذیرد (هبۀ مشروط) و مال هبه شده را تحویل بگیرد، واجب است به شرط عمل کند و عوض را بپردازد و چنانچه نتواند یا به هر‌ دلیل از پرداخت عوض امتناع ورزد، هبه‌ کننده می‌تواند از هبۀ خویش رجوع کند، هرچند مال بخشیده شده به‌ گونه‌ای که در مسائل گذشته ذکر شد، تغییر کرده یا از بین رفته یا ملکیّت آن به دیگری منتقل شده باشد یا شخصی که مال به او هبه شده از ارحام نسبی انسان باشد.
مسأله 1303. در هبۀ مشروط - که توضیح آن در مسألۀ قبل ذکر شد - هبه ‌کننده تا زمانی که طرف مقابل به شرط عمل نکرده، می‌تواند به مال هبه شده رجوع کند و آن را پس بگیرد؛
البتّه، چنانچه عمل به شرط طوری است که به صورت تدریجی واقع می‌شــود - مانند به جا آوردن یک ختم قرآن - و فرد شروع به آن نموده باشد، هبه ‌کننده حقّ رجوع ندارد؛ مگر آنکه عمل به شرط در مدّت تعیین شده یا[1] مدّتی که برای عمل به شرط معمول و متعارف است، به پایان نرسد.
مسأله 1304. اگر در هبۀ مشروط آنچه به عنوان عوض قرار می‌گیرد، هنگام هبه تعیین شده باشد یا دو طرف بعداً با توافق آن را مشخّص کرده باشند، باید طبق همان عمل شود؛
امّا اگر تعیین نشده و بعداً با توافق یکدیگر نیز عوضی معیّن ننمایند، احتیاط لازم آن است که ارزش عوض، مساوی با مالی که هبه شده باشد؛ مگر آنکه نشانه و قرینه‌ای از قبیل روش معمول و متداول عرفی وجود داشته باشد که عوض، هر اندازه - هرچند کم- باشد کافی است.
مسأله 1305. آنچه در هبۀ معوّضه به عنوان عوض قرار می‌گیرد - چه اینکه هبۀ مشروط باشد و چه غیر آن - لازم نیست هبۀ دیگری از جانب طرف مقابل باشد؛ بلکه امور دیگر نیز - با توضیحی که در مسألۀ «1300» ذکر شد - می‌تواند به عنوان عوض قرار گیرد؛ مانند موارد زیر:
- انجام سایر معاملات عقدی؛ مثل اینکه کسی که مال به او بخشیده شده، مالی را به کمتر از قیمت بازاری به طرف مقابل بفروشد یا ملک خود را به کمتر از قیمت بازاری به او اجاره دهد یا مال یا حقّی را مجّانی یا به قیمت کمتر از معمول به او مصالحه نماید؛
- انجام یکی از ایقاعات؛ مانند اینکه فرد، طلبی را که از طرف مقابل دارد به او ببخشد و او را بریء ­الذمّه کند.
- انجام عمل دیگر مانند خیّاطی، بنّایی، تعمیر و...، هرچند آن عمل بر همان مالی که هبه شده، واقع گردد، مثل اینکه فرد زمینی را به دیگری ببخشد و با او شرط کند وی در آن مسجد یا مدرسه بسازد.
مسأله 1306. هدایایی مانند «نشان ازدواج» که خانوادۀ مرد قبل از ازدواج به زن می‌دهند، اگر با توجّه به ذهنیّت عرفی، مشروط به آن باشد که زن بعداً حاضر به ازدواج با وی شود (شرط ارتکازی)[2] چنانچه زن نسبت به آن ازدواج امتناع نورزد، مرد حقّ رجوع از هبه را ندارد؛
امّا اگر زن به شرط عمل نکند، مرد - حتّی در صورتی که زن از ارحامش باشد - می‌تواند آن را پس بگیرد.