مسأله 1025. در ربوی شدن قرض فرقی ندارد زیاده‌ای که بر عهدۀ قرض گیرنده شرط شده، با اصل مالی که قرض گرفته، هم جنس باشد یا نه.
همچنین، در قرض ربوی، وزنی یا پیمانه­ای بودن کالای قرض داده شده شرط نیست، بلکه در غیر اشیای وزنی یا پیمانه­ای - مانند اشیای عددی - نیز ربای قرضی محقّق می‌شود.
مسأله 1026. منظور از شرط در ضمن عقد قرض، الزام قرض دهنده و التزام و تعهّد قرض گیرنده به آنچه مورد توافق طرفین است، می­باشد.
در حرام بودن شرط زیاده در قرض، فرقی نیست بین اینکه شرط به‌طور صریح در ضمن عقد ذکر شود یا به صورت‌های دیگری که در مسألۀ «302» ذکر شد، قرض مبتنی بر آن واقع گردد.
مسأله 1027. شرط زیاده در ضمن قرض که موجب ربا می­گردد، دارای اقسامی است که عبارتند از:
الف. زیادۀ عینی: قرض دهنده شرط نماید که قرض گیرنده علاوه بر اصل قرض، مالی را اضافه بپردازد و فرق ندارد آن مال وزنی باشد یا عددی یا غیر آن، چه همجنس باشد و چه ناهمجنس باشد.
مثال1: قرض دهنده یک میلیون تومان قرض دهد، به شرط اینکه یک میلیون و 100 هزار تومان پس بگیرد.
مثال2: قرض دهنده 10 کیلوگرم برنج قرض بدهد و شرط کند 11 کیلوگرم برنج از همان نوع پس بگیرد.
مثال3: قرض دهنده شرط کند که قرض گیرنده علاوه بر پولی که قرض گرفته، مقداری برنج هم به او بدهد.
مثال4: قرض دهنده 10 عدد استکان قرض بدهد تا 11 عدد استکان مثل آن پس بگیرد.
ب. زیادۀ عملی: قرض دهنده شرط نماید که قرض گیرنده عملی که دارای ارزش مالی است برای او انجام دهد؛ زیادی عملی دو نوع است:
1. زیادی عملی غیر عبادی: مثل اینکه قرض دهنده به دیگری یک میلیون تومان پول قرض دهد و شرط کند که قرض گیرنده به‌طور مجّانی ماشین وی را تعمیر کند یا برای او لباس بدوزد.
2. زیادی عملی عبادی: مثل اینکه قرض دهنده 10 میلیون تومان به دیگری قرض دهد به شرط اینکه وی یک ماه روزۀ قضا برای پدرش که فوت شده انجام دهد، یا یک سال نماز قضا برای متوفّیٰ بخواند یا یک دور ختم قرآن برای اموات او انجام دهد؛
البتّه، اگر عمل عرفاً ارزش مالی نداشته و صرفاً ارزش اخروی داشته باشد، ربا به حساب نمی­آید، مثل اینکه به شخصی قرض دهد به شرط اینکه برای پدرش یک حمد و سوره بخواند یا یک صلوات بفرستد.
ج. زیادۀ صفتی (وصفی):
مثال1: قرض دهنده مقداری طلای شکسته را قرض دهد و شرط کند به همان وزن طلای ساخته (حلقه، النگو و... ) پس بگیرد.
مثال2: قرض دهنده 10 کیلوگرم برنج نامرغوب قرض بدهد و شرط کند 10 کیلوگرم برنج مرغوب که دارای قیمت بیشتر است پس بگیرد.
د. زیادۀ انتفاع یا منفعت:
مثال1: قرض دهنده مبلغی را قرض دهد، به شرط آنکه در خانۀ قرض گیرنده به‌طور مجّانی به مدّت یک سال ساکن شود.
بنابراین، رهن خالص منزل، آپارتمان، مغازه و اماکن تجاری اگر به صورت فوق واقع شود، رباست، هرچند از مبلغ مذکور در عرف تعبیر به «ودیعه» یا «پول پیش» یا «رهن» گردد؛
البتّه، طرفین می‌توانند برای آنکه به هدف مذکور برسند، از قراردادهای دیگری - غیر از قرض مشروط - استفاده کنند که توضیح مفصّل آن در فصل «اجاره»، مبحث «رهن و اجاره» ذکر شد.
مثال2: قرض دهنده مبلغی را قرض دهد، به شرط اینکه ماشین طرف مقابل به مدّت یک ماه به صورت عاریه در اختیار قرض دهنده باشد.
ه‍ . زیادۀ حکمی:
مثال1: قرض به شرط قرض: فرد 10 میلیون تومان سه ماهه قرض دهد، به شرط اینکه طرف مقابل هم در موقع احتیاج، 10 میلیون تومان سه ماهه به او قرض دهد.
بنابراین، آنچه در بعضی از بانک­ها و صندوق­های قرض‌الحسنه رایج شده که متقاضی وام باید مثلاً یک سوّم مبلغ وام درخواستی را مدّت چند ماه زودتر در بانک یا صندوق به عنوان حساب پس‌انداز بگذارد تا اینکه به او وام داده شود، چنانچه فرد متقاضی وام در هنگام افتتاح حساب (قرض اول) با بانک یا صندوق شرط نماید که پس از مدّتی به وی وام دهند، قرض اوّل ربا بوده و جایز نیست.[1]
مثال2: قرض به شرط پرداخت حقّ عضویّت ثابت: صندوق­ قرض‌الحسنه ­ برای افزایش موجودی صندوق و اعطای وام بیشتر یا وام دادن به نفرات بیشتر، پرداخت حقّ عضویّت ثابتی را بامتقاضی وام شرط نماید؛
به این صورت که هنگام تعلّق وام به فرد متقاضی (با قرعه یا بدون قرعه)، در ضمن اعطای وام به وی شرط شود علاوه بر مبلغ ادای دین، مبالغی ماهانه بابت حقّ عضویّت ثابت بپردازد و این حقّ عضویّت، جزء طلبکاری وی از صندوق منظور می­شود.
مثال3: قرض به شرط انسداد حساب: بانک یا مؤسّسۀ مالی اعتباری یا صندوق 50 میلیون تومان قرض دهد به شرط آنکه موجودی حساب قرض گیرنده به مبلغ 10 میلیون تومان که قبلاً افتتاح حساب کرده، مسدود باشد و وام گیرنده حقّ برداشت از حساب خویش را تا پرداخت آخرین قسط قرضش نداشته باشد.
شایان ذکر است، این قسم، از نظر فقهی و شرعی نوعی زیادی محسوب می‌شود، هرچند عرف مردم آن را زیاده نمی­دانند.
مسأله 1028. اگر بانک یا صندوق برای اعطای وام قرض‌الحسنه به افراد، پیش شرط گذاشته و مثلاً اعلام نماید که متقاضی وام باید یک سوّم مبلغ درخواستی را مدّت چند ماه به صورت قرض‌الحسنه سپرده‌گذاری نماید تا بر اساس آن به وی وام، بدون مسدودی حساب داده شود، از این جهت چنین وامی (قرض دوّم) ربا محسوب نمی‌شود؛[2]
ولی همان طور که در مسأله قبل گذشت، افتتاح کنندۀ حساب پس‌انداز در هنگام سپرده‌گذاری (قرض اوّل)، نباید دریافت وام از بانک یا صندوق را شرط نماید.
مسأله 1029. در حرام بودن قرض ربوی، فرقی نیست که زیاده­ای که قرض دهنده شرط می­کند به خودش برگردد یا به غیر او؛
مثلاً اگر قرض دهنده بگوید: «10 میلیون تومان به تو قرض می­دهم به شرط اینکه 100 هزار تومان به فقرا صدقه دهی یا صرف در مسجد یا حسینیه یا جلسۀ حضرت امام حسین(علیه السلام) نمایی»، جایز نیست.
همچنین است، اگر بر قرض گیرنده شرط کند مسجدی را تعمیر نماید یا مجلس عزاداری یا سوگواری بر پا کند یا کارهای دیگری که ارزش مالی دارد انجام دهد.
بنابراین، قرضی که بانک یا مؤسّسه یا صندوق به شرط انسداد حساب[3] می‌پردازد، حرام است، هرچند که انسداد حساب برای بانک یا مؤسّسه یا صندوق هیچ نفعی نداشته باشد، بلکه نفع آن به متقاضیان وام بر‌گردد و تمام پول مسدود شده را به آنان قرض ‌دهند.
مسأله 1030. اگر فرد مالی را به شخصی قرض دهد، به شرط آنکه قرض گیرنده کالایی را با قیمت کمتر از قیمت بازار به وی بفروشد یا ملکی را با کرایۀ کمتر از مقدار معمول به وی اجاره دهد، ربا محسوب می­شود.
همچنین، اگر فرد کالایی را با قیمت کمتر از قیمت بازاری به شخصی بفروشد یا ملکی را با کرایۀ کمتر از مقدار معمول به وی اجاره دهد، به شرط آنکه طرف مقابل مبلغی را به وی قرض بدهد، بنابر احتیاط واجب ربا محسوب می­شود.
شایان ذکر است، برای آنکه فرد بتواند به صورت صحیح مبلغی به صاحب خانه یا مغازه بپردازد و خانه یا مغازه را به کمتر از اجرت المثل اجاره کند، راه‌کارهای مفصّلی در فصل «اجاره»، مبحث «رهن و اجاره» ذکر شد.
مسأله 1031. اگر قرض دهنده در ضمن عقد قرض، بر طرف مقابل زیاده­ای را شرط نکند؛ چه به صورت صریح و چه به صورت شرط ضمنی و مانند آن،[4] ولی انگیزۀ وی از قرض دادن دریافت زیادی باشد، چنین قرضی ربا محسوب نمی‌شود؛
مثل اینکه حسن و حسین، هر دو احتیاج به 10 میلیون تومان قرض داشته و علی بخواهد به یکی از این دو نفر قرض دهد؛ امّا از آنجا که علی با توجّه به شناخت قبلی می‌داند یا احتمال می‌دهد حسن علاوه بر بازپرداخت قرض، مبلغی را به‌طور مجّانی به عنوان احسان به وی می‌پردازد، به همین انگیزه به حسن بدون هیچ­گونه شرطی قرض دهد، چنین قرضی، قرض ربوی نمی‌باشد.
شایان ذکر است، چنانچه قرض دهنده در ضمن قرض شرط زیادی نکرده، مستحب است بدهکار زیادتر از آنچه قرض کرده است پس بدهد، هرچند گرفتن چنین زیاده­ای برای قرض دهنده مکروه می‌باشد، خصوصاً اگر به همین نیّت بوده است.
مسأله 1032. کسی که می‌خواهد به دیگری پول بدهد و بیشتر از مبلغ پرداختی، ‌دریافت کند، می‌تواند به جای قرض، معاملۀ ارزی (با ارزهای مختلف) انجام دهد به این صورت که فرد مثلاً یک میلیون تومان پول نقد موجود را در ازای 60 هزار دینار عراقی به صورت نسیه یک ماهه بفروشد، هرچند ارزش 60 هزار دینار، بیشتر از یک میلیون تومان باشد.[5]
مسأله 1033. اگر «قرض گیرنده» زیاده­ای را در ضمن قرض به نفع خویش شرط کند اشکالی ندارد، مثل اینکه 10 میلیون تومان قرض بگیرد، به شرط اینکه قرض دهنده ماشین وی را مجّاناً تعمیر نموده یا خدمت دیگری را برای او انجام دهد.
همین طور، اگر مثلاً 10 میلیون تومان قرض بگیرد، به شرط اینکه 8 میلیون تومان پس دهد و قرض دهنده وی را نسبت به 2 میلیون تومان دیگر بریء الذمّه نماید، اشکالی ندارد.