مسأله 821. «مساقات»، قراردادی است که طیّ آن فردی که صاحب درختان میوه[1] و مانند آن است، آنها را برای مدّتی در اختیار دیگری (باغبان) قرار می‌دهد تا به آنها رسیدگی کند (مثلاً آبیاری نموده و آنها را پرورش دهد) و هر دو در محصول به دست آمده، به نسبتی که قرار می‌گذارند، شریک باشند.
مسأله 822. مساقات دو نوع است:
الف. مساقات «معاوضی»؛ این نوع مساقات، قراردادی است که طیّ آن معاوضه‌ای صورت می‌گیرد بین عمل باغبانی و نگهداری و پرورش درختان میوه و مانند آنکه بر عهدۀ باغبان است در مدّت مشخّص، در مقابل اینکه سهم معیّنی از محصول - با توضیحی که خواهد آمد - برای باغبان باشد و باغبان حقّ نگهداری و پرورش سهم خویش از محصول را تا انتهای زمان تعیین شده داشته باشد.
بنابراین، در مساقات معاوضی باغبان در قبال صاحب درختان متعهّد و ملتزم می­شود که در مدّت تعیین شده برای مساقات، اقدام به فعالیّت باغبانی، نگهداری و پرورش درختان و محصول آنها نماید و از طرفی صاحب درختان نیز متعهّد می­شود که باغبان استحقاق نگهداری و پرورش سهم مقرّر شده برای وی از محصول را در باغ، در مدّت معیّن شده برای مساقات داشته باشد.
این نوع مساقات، همان مساقات اصطلاحی است که احکام آن در این فصل بیان می‌شود.
ب. مساقات «إذنی»؛ در این نوع مساقات، صاحب درختان میوه و مانند آن به باغبان اذن و اجازه می‌دهد که مشغول باغبانی، نگهداری و پرورش آنها شود و در محصول به دست آمده به نسبت معیّن - مثلاً نصف، نصف - شریک باشند و مشتمل بر نوعی معاوضه با توضیحاتی که در مورد (الف) بیان شد نیست.
شایان ذکر است، بعضی از احکام این نوع مساقات، با مساقات معاوضی متفاوت است؛ از جمله اینکه در مساقات اذنی، مشخّص نمودن مدّت لازم نیست و تا زمانی که یکی از دو طرف، از قرارداد خویش منصرف نشده، مساقات باقی است؛ امّا در مساقات معاوضی باید مدّت مساقات مشخّص گردد که توضیح آن در مسألۀ «834» خواهد آمد و نیز، مساقات اذنی با فوت هر یک از مالک و باغبان باطل می‌شود.[2]
مسأله 823. مساقات معاوضی از عقدهای «لازم» است و هیچ ‌یک از باغبان و صاحب درختان قبل از مدّت مقرّر در قرارداد، حقّ فسخ آن را ندارند و باغبان نیز ملزم به انجام کار در‌ مدّت مذکور می‌باشد؛
مگر آنکه صاحب درختان یا باغبان در ضمن قرارداد مساقات برای خود حقّ فسخ قرار داده باشد یا شرعاً حقّ فسخ برای صاحب درختان یا باغبان به جهت خیار تخلّف شرط و مانند آن ثابت باشد یا آنکه با توافق هم قرارداد را إقاله نمایند.
مسأله 824. مساقات اذنی عقد «جایز» است.[3] بنابراین، صاحب درختان می‌تواند از اجازه‌ای که جهت نگهداری و تصرّف در درختان به باغبان داده است، برگردد و باغبان نیز ملزم به ادامۀ انجام کار نیست و هر گاه خواسته باشد می‌تواند از کار خودداری نماید؛ چه اینکه برای مساقات مدّت زمانی تعیین شده باشد یا زمان خاصّی را برای آن در نظر نگرفته باشند؛
البتّه، اگر شرط کنند که مساقات را تا زمان معیّنی فسخ نکنند، شرط صحیح است و عمل به آن واجب می‌باشد؛ با این حال اگر یکی از دو طرف فسخ کند، مساقات فسخ می‌شود، هرچند وی به علّت مخالفت با شرط، گناه کرده است.