مسأله 1553. هر گاه انسان چیزی از واجبات نماز را عمداً کم یا زیاد کند، هرچند یک حرف آن باشد، نماز باطل است؛ البتّه تکرار ذکر‌های نماز با توضیحی که در مسألۀ «1323» ذکر شد، اشکال ندارد.

مسأله 1554. اگر فرد به علّت ندانستن مسأله، چیزی از واجبات رکنی نماز را کم کند، نمازش باطل است و حکم زیاد کردن واجبات رکنی به سبب ندانستن مسأله در مسألۀ «1226» گذشت؛ امّا کم کردن واجب غیر رکنی از جاهل قاصر مانند کسی که به گفتۀ شخصی موثّقی یا رسالۀ معتبری اعتماد کرده و بعداً خطای او یا رساله معلوم شده، نماز را باطل نمی‌کند؛ همچنین، اگر به علّت ندانستن مسأله - هرچند از روی تقصیر - حمد و سورۀ نماز صبح و مغرب و عشاء را آهسته بخواند یا حمد و سورۀ نماز ظهر و عصر را بلند بخواند یا تسبیحات اربعه را در رکعت سوّم و چهارم بلند بخواند یا در مسافرت نماز ظهر و عصر و عشاء را چهار رکعتی بخواند، نمازش صحیح است.

مسأله 1555. اگر در نماز واجب بعد از رسیدن به رکوع یادش بیاید که دو سجده را از رکعت پیش فراموش کرده، نمازش بنابر احتیاط واجب، باطل است؛ ولی اگر یادش بیاید یک سجده از رکعت قبل را فراموش کرده، نمازش صحیح می‌باشد و واجب است قضای سجده را بعد از نماز به‌جا آورد؛[1] امّا در صورتی که پیش از رسیدن به رکوع یادش بیاید، باید برگردد و سجده یا سجده‌ها را به‌جا آورد و برخیزد و حمد و سوره یا تسبیحات اربعه را بخواند و نماز را تمام کند و بعد از نماز، بنابر احتیاط مستحب، برای ایستادن بی‌‌جا سجدۀ سهو بنماید.

مسأله 1556. اگر نمازگزار قبل از گفتن «السَّلامُ عَلَینا» و «السَّلامُ عَلَیکُمْ» یادش بیاید دو یا یک سجدۀ رکعت آخر را به‌جا نیاورده، باید سجده یا سجده‌ها را به‌جا آورد و دوباره تشهّد بخواند و نماز را سلام بدهد.

مسأله 1557. هر گاه بعد از سلام نماز عملی انجام دهد که اگر در نماز چه عمداً و چه سهواً اتّفاق بیفتد، نماز را باطل می‌کند - مثلاً پشت به قبله نماید یا وضویش باطل شود یا صورت نماز از بین برود - و بعد از آن عمل یادش بیاید که دو سجدۀ رکعت آخر را به‌جا نیاورده، نمازش باطل است و اگر یادش بیاید یک سجده را انجام نداده، نمازش صحیح می‌باشد و واجب است قضای‌ سجده را بعد از نماز به‌جا آورد؛[2] ولی اگر قبل از انجام کاری که چه عمدی انجام شود و چه سهوی، نماز را باطل می‌کند، یادش بیاید دو یا یک سجده از رکعت آخر را به‌جا نیاورده، باید دو یا یک سجده‌ای را که فراموش کرده به‌جا آورد و دوباره تشهّد بخواند و سلام نماز را بدهد و بنابر احتیاط واجب، برای سلامی که بی‌جا گفته است، سجدۀ سهو انجام دهد.
در صورتی که فرد بعد از ارتکاب عملی که انجام عمدی آن مبطل است، امّا انجام سهوی آن مبطل نیست - مثل سخن گفتن به مقدار کم - یادش بیاید یک یا دو سجده از رکعت آخر را فراموش کرده است، مانند صورت قبل، باید یک یا دو سجده­‏ای را که فراموش کرده به‌جا آورد و دوباره تشهّد بخواند و سلام نماز را بدهد و بنابر احتیاط واجب برای سلامی که بی‌جا گفته است، سجدۀ سهو انجام دهد. همچنین، برای سخن گفتن سهوی نیز بنابر احتیاط واجب، سجدۀ سهو به‌جا آورد.

مسأله 1558. هر گاه نمازگزار بعد از سلام نماز یادش بیاید تشهّد رکعت آخر را به‌جا نیاورده، نمازش صحیح است و لازم نیست برگردد و تشهّد را به‌جا آورد و احتیاط مستحب است قضای تشهّد فراموش شده را انجام دهد؛ ولی واجب است برای تشهّد فراموش شده، سجدۀ سهو انجام دهد و در این مسأله فرقی نیست که نمازگزار بعد از سلام نماز، عملی که به‌جا آوردن آن چه عمدی و چه سهوی مبطل نماز است، انجام داده یا انجام نداده باشد.[3]

مسأله 1559. اگر نمازگزار قبل از سلام نماز یادش بیاید یک رکعت یا بیشتر از آخر نماز نخوانده، باید مقداری را که فراموش کرده به‌جا آورد.

مسأله 1560. اگر فرد بعد از سلام نماز یادش بیاید که یک رکعت یا بیشتر از آخر نماز را نخوانده، چنانچه کاری انجام داده که اگر در نماز چه عمدی و چه سهوی اتّفاق بیفتد، نماز را باطل می‌کند - مثلاً پشت به قبله کرده یا وضویش باطل شده یا صورت نماز به هم خورده - نمازش باطل است؛ امّا اگر کاری که انجام عمدی و سهوی آن، نماز را باطل می‌کند انجام نداده، باید فوراً مقداری را که فراموش کرده به‌جا آورد و برای سلام زیادی، بنابر احتیاط لازم، سجدۀ سهو انجام دهد.

مسأله 1561. اگر نمازگزار در بین نماز یا بعد از آن بفهمد، وضو یا غسل یا تیمّمش باطل بوده یا بدون وضو یا غسل یا تیمّم مشغول نماز شده، باید نماز را دوباره با وضو یا غسل یا تیمّم طبق وظیفۀ شرعی‌اش بخواند و اگر وقت گذشته، قضا نماید.

مسأله 1562. اگر نمازگزار بعد از نماز بفهمد تمام نماز را قبل از وقت خوانده، باید آن را دوباره بخواند و اگر وقت گذشته قضا نماید و در این حکم فرقی نیست که بر اساس یقین یا اطمینان یا حجّت شرعی معتبر دیگر مثل شهادت بیّنه به فرا رسیدن وقت، نماز را خوانده باشد یا این امر از روی غفلت یا فراموشی یا سهل‌انگاری یا ندانستن مسأله باشد.

مسأله 1563. اگر به یکی از راه‌‌های شرعی بیان شده در مسألۀ «970» برای انسان ثابت شود که وقت نماز شده و مشغول نماز شود، چند صورت دارد:
الف. در بین نماز بفهمد اشتباه کرده و هنوز هم وقت نماز نشده، هرچند لحظاتی بعد، وقت نماز فرا می‌رسد؛
ب. در بین نماز شک کند که وقت نماز شده یا لحظاتی بعد وقت نماز خواهد شد؛
در این دو صورت (الف و ب)، نماز باطل است.
ج. در بین نماز متوجّه شود، بعد از شروع او به نماز، وقت نماز فرا رسیده، به گونه‌ای که موقع فهمیدن، وقت نماز شده است؛
د. در بین نماز یقین یا اطمینان داشته باشد که وقت نماز شده و شک کند که آنچه از نماز خوانده در وقت بوده یا نه‌؛
ه‍. بعد از نماز بفهمد که در بین نماز، وقت فرا رسیده است؛
و. بعد از تمام شدن نماز شک نماید که نماز را در وقت خوانده یا قبل از وقت، در حالی که هنگام شک، وقت نماز فرا رسیده باشد یا سپری شده باشد؛
در این چهار صورت (ج، د، ه‍ ، و)، نماز صحیح است.

مسأله 1564. اگر انسان متوجّه نباشد که باید با طریق شرعی معتبر مثل یقین یا اطمینان به فرا رسیدن وقت، مشغول نماز شود و در حال غفلت نماز بخواند، ‌چند صورت دارد:
الف. بعد از نماز بفهمد که تمام نماز را در وقت خوانده است؛ در این صورت، نماز صحیح است.
ب. بعد از نماز بفهمد که در بین نماز وقت فرا رسیده؛ در این صورت، نمازش باطل است و باید دوباره آن نماز را بخواند.
ج. بعد از تمام شدن نماز شک نماید که نماز را در وقت خوانده یا قبل از وقت، یا شک نماید که تمام نماز را در وقت خوانده یا قسمتی از آن را در وقت خوانده است در حالی که هنگام شک، وقت نماز فرا رسیده باشد یا سپری شده باشد‌؛ در این صورت، نماز صحیح می‌باشد.
د. در بین نماز بفهمد که هنوز وقت فرا نرسیده، هرچند لحظاتی بعد، وقت نماز خواهد شد؛
ه‍. در بین نماز شک کند که وقت فرا رسیده یا لحظاتی بعد وقت نماز خواهد شد؛
و. در بین نماز متوجّه شود وقت بعد از شروع او به نماز فرا رسیده است، امّا قسمتی از نماز - هرچند اندک - را قبل از وقت خوانده است؛
در این سه صورت (د، ه‍ ، و)، نماز باطل است.

مسأله 1565. اگر فرد شک دارد که وقت نماز فرا رسیده یا نه، امّا به امید فرا رسیدن وقت، رجاءً نماز را بخواند و بعد از نماز تحقیق نماید، چند صورت دارد:
الف. بفهمد تمام نماز را در وقت شرعی آن خوانده؛ در این صورت نمازش صحیح است.
ب. بفهمد تمام نماز یا قسمتی از آن را قبل از وقت خوانده؛
ج. معلوم نشود نماز را در وقت خوانده یا قبل از آن؛
در این دو صورت (ب و ج)، ‌نماز باطل است.