مسأله 1399. اگر در بین نماز، چیزی که نمازگزار بر آن سجده می‌کند، گم شود و چیز دیگری که سجده بر آن صحیح است، نداشته باشد، در تنگی وقت باید به ترتیبی که در مسألۀ «1397» گفته شد، عمل نماید؛ بلکه اگر وقت وسعت داشته باشد، باز هم وظیفه‌اش آن است که به ترتیب مذکور در مسألۀ «1397» عمل نموده و نماز را تمام کند و در این مورد، بنابر احتیاط واجب نمی‌‌تواند نماز را بشکند و نیمه تمام رها نماید.

امّا اگر شیئی که سجده بر آن صحیح است در اطراف او باشد و می‌تواند ذکر را قطع کرده و بدون آنکه روی خود را از قبله برگرداند، راه رفته و آن را بردارد، لازم است این کار را انجام دهد؛ به شرط آن که این راه رفتن و حرکت به اندازه‌‌ای زیاد نباشد که صورت نماز را از بین ببرد.

مسأله 1400. اگر نمازگزار عمداً و بدون عذر بر شیئی که سجده بر آن صحیح نیست، مثل فرش سجده نماید، نمازش باطل است؛ امّا اگر به جهت ندانستن مسأله در نمازهایی که خوانده، پیشانی را بر چیزی که سجده بر آن صحیح نیست می‌گذاشته است، چنانچه جاهل مقصّر باشد نمازش باطل است و امّا اگر جاهل قاصر باشد، نمازهایی که خوانده صحیح است.[1]

مسأله 1401. هر گاه نمازگزار در حال سجده بفهمد سهواً پیشانی را بر چیزی گذاشته که سجده بر آن باطل است، چنانچه پس از به‌جا آوردن ذکر واجب متوجّه شود می‌‌تواند سر از سجده بر دارد و نمازش را ادامه دهد؛ امّا اگر قبل از به‌جا آوردن ذکر واجب متوجّه شود، باید پیشانی خود را به چیزی که سجده بر آن صحیح است بکِشد و ذکر واجب را به‌جا آورد و برداشتن پیشانی جایز نیست؛ ولی اگر کشیدن پیشانی ممکن نباشد می‌‌تواند ذکر واجب را در همان حال به‌جا آورد و نمازش در هر دو صورت صحیح است.

مسأله 1402. اگر انسان بعد از سجده بفهمد سهواً پیشانی را روی شیئی گذاشته که سجده بر آن باطل است، اشکال ندارد.

مسأله 1403. جایی که انسان باید تقیّه کند، می‌‌تواند بر فرش و مانند آن سجده نماید و لازم نیست برای نماز به جای دیگر برود یا نماز را به تأخیر بیندازد؛ ولی اگر بتواند در همان مکان بر حصیر یا چیزی که سجده بر آن صحیح می‌باشد، طوری سجده کند که مخالفت تقیّه نکرده باشد، نباید بر فرش و مانند آن سجده نماید.

مسأله 1404. اگر نمازگزار عمداً یک سجده را کم یا زیاد کند، نمازش باطل می‌شود و اگر سهواً یک سجده را اضافه کند، نمازش باطل نمی‌شود و احتیاط مستحب است که برای سجدۀ اضافی، سجدۀ سهو به‌جا آورد و چنانچه نمازگزار سهواً یک سجده را کم کند، نمازش باطل نمی‏شود و این صورت، تفصیلی دارد که حکم آن در مسائل «1555 تا 1557» خواهد آمد.

مسأله 1405. دو سجده روی هم یک رکن است و اگر کسی در نماز واجب، هرچند از روی فراموشی یا ندانستن مسأله، در یک رکعت هر دو را ترک کند، نمازش باطل است؛ این حکم بنابر احتیاط لازم، در جایی که نمازگزار دو سجده را در یک رکعت از روی فراموشی یا جهل قصوری[2] اضافه کند، نیز جاری است.

مسأله 1406. اگر پیشانی بی‌‌اختیار از جای سجده بلند شود، چنانچه ممکن باشد باید نگذارد دوباره به جای سجده برسد و این یک سجده حساب می‌شود، چه ذکر سجده را گفته باشد یا نه؛ امّا اگر نتواند سر را نگهدارد و بی‌‌‌‌اختیار دوباره به جای سجده برگردد، سجدۀ نماز همان سجده‌‌ای است که در مرتبۀ اوّل انجام داده و برگشتن بی‌اختیار، جزء سجده نیست؛ ولی اگر ذکر نگفته باشد، احتیاط مستحب است که آن را بگوید؛ البتّه نه به قصد اینکه جزء نماز است، بلکه آن را به قصد قربت مطلقه بگوید.[3]

مسأله 1407. اگر در پیشانی (به معنایی که در مسألۀ «1352»ذکر شد) دُمَل یا زخم و مانند آن باشد که نتواند آن را، هرچند بدون فشار، بر زمین بگذارد، چنانچه آن دُمَل مثلاً همۀ پیشانی را فرا نگرفته باشد، باید با جای سالم پیشانی سجده کند و اگر برای سجده کردن با جای سالم پیشانی لازم باشد زمین را گود کند و دُمَل را در گودال و جای سالم را به مقداری که برای سجده کافی باشد بر زمین بگذارد، باید این کار را انجام دهد.

مسأله 1408. اگر دُمَل یا زخم تمام پیشانی (به معنایی که در‌ مسألۀ «1352» گذشت) را فرا‌ گرفته باشد، بنابر احتیاط واجب باید بقیّۀ پیشانی (دو طرف باقیمانده از پیشانی یا یکی از دو طرف آن) را هر طور که می‌‌تواند بر زمین بگذارد؛ اگر نتواند قسمت باقیماندۀ پیشانی را بر زمین بگذارد، احتیاط لازم آن است که در صورت امکان، به چانه سجده کند و اگر نمی‌‌تواند به چانه سجده کند، به یکی از دو طرف پیشانی که آن را «جَبین» یا «شقیقه» می‌نامند، سجده نماید و اگر این کار را هم نتواند انجام دهد، به یک قسمت از اجزای دیگر صورت سجده کند؛ امّا چنانچه سجده کردن با صورت، به هیچ وجه - هرچند با معالجه - ممکن نباشد، باید برای سجده با سر یا چشمش با توضیحی که در مسألۀ «1410» می‌‌آید اشاره کند.

مسأله 1409. کسی که می‌‌تواند بنشیند، ولی نمی‌‌تواند پیشانی را بر زمین برساند، اگر بتواند به اندازه‌ای خم شود که عرفاً سجده بر آن صدق کند، باید به آن مقدار خم شود و مُهر یا چیز دیگری را که سجده بر آن صحیح است، روی مکان بلندی گذاشته و پیشانی را بر آن بگذارد؛ ولی باید کف دست‌‌ها و زانوها و انگشتان پا را در صورت امکان به‌طور معمول بر زمین بگذارد؛ البتّه اگر در این صورت، مکان بلندی نباشد که مُهر یا شیء دیگری که سجده بر آن صحیح است را روی آن قرار دهد و کسی هم نباشد که مثلاً مُهر را بلند کند و بگیرد تا آن شخص بر آن سجده نماید، باید مُهر یا شیء دیگر را با دست بلند کرده و بر آن سجده نماید.

مسأله 1410. کسی که به هیچ وجه نمی‌‌تواند بر زمین بنشیند و سجده نماید، یا آنکه می‌‌تواند بنشیند و مقداری خم شود، ولی بر آن مقدار، عرفاً سجده صدق نکند، کافی است برای سجده در همان حال ایستاده با سر اشاره کند و چنانچه بتواند بر صندلی نشسته و بر مُهری که روی میز جلوی اوست سجده نماید این کار افضل است؛ امّا چنانچه اصلاً نتواند برای سجده با سر اشاره نماید، باید با چشم‌‌ها اشاره نماید و اگر با چشم‌‌ها هم نمی‌‌تواند اشاره کند، باید در قلب نیّت سجده کند و بنابر احتیاط لازم، با دست و مانند آن برای سجده اشاره کند و ذکر واجب را بگوید. حکم مذکور، در مورد فردی که وظیفه­ اش نماز خواندن نشسته، یا خوابیده - به پهلو یا پشت – می‌باشد، نیز جاری است.

مسأله 1411. فردی که به سبب بیماری،[4] پیری و مانند آن بلند شدن و نشستن روی زمین برای او ضرر قابل توجّه یا مشقّت فوق‌العاده‌ای که معمولاً قابل تحمّل نیست (حرج) دارد، ولی می­تواند نماز را ایستاده بخواند - هرچند با تکیه دادن به دیوار یا کمک گرفتن از عصا، واکر[5] و هرچند با انجام رکوع و سجود اشاره­ای - باید نماز را ایستاده بخواند و نمی­تواند نماز را نشسته بخواند، هرچند بتواند رکوع و سجود را در حال نشسته به‌طور معمول انجام دهد؛ مثلاً اگر فرد مذکور قصد دارد نماز ظهر بخواند، باید تکبیرة الاحرام و قرائت را در حال ایستاده به‌جا ­آورد و چنانچه می­تواند به اندازۀ واجب حدّ رکوع خم شود - هرچند با کمک گرفتن از عصا، واکِر و مانند آن - لازم است به‌طور معمول رکوع را انجام دهد، سپس از رکوع سر برداشته و بایستد و اگر این امر مقدور نیست باید رکوع را با اشارۀ سر انجام دهد؛ سپس برای سجود می­تواند سجده را با اشارۀ سر انجام دهد، ولی چنانچه ممکن است سجدۀ نماز را بر روی میز و صندلی انجام دهد، افضل آن است که روی صندلی نشسته و بر مُهری که روی میز قرار داده سجده نماید و در این حال، قرار دادن دو دست روی میز یا گذاشتن انگشت بزرگ پا بر روی زمین لازم نیست، هرچند احتیاط مستحب است.
سپس برای رکعت دوّم - هرچند با کمک گرفتن از عصا، واکر و مانند آن - ایستاده و رکعت دوّم نماز را مشابه آنچه در رکعت اوّل ذکر شد به‌جا می­آورد و از آنجا که نشستن روی زمین برای وی ضرری یا حرجی است، باید در صورت امکان بر روی صندلی بنشیند و تشهّد بخواند و چنانچه نمی­تواند، تشهّد را درحال ایستاده به‌جا آورد.[6]
سپس برای رکعت بعد ایستاده و نماز را به کیفیّت سابق ادامه می­دهد و در رکعت چهارم برای سجده و تشهّد و سلام، در صورت امکان روی زمین می­نشیند و اگر ممکن نیست، به کیفیّت سابق عمل می­نماید.

مسأله 1412. فردی که می­تواند نماز را هرچند با اکتفا به واجبات آن و هرچند با کمک گرفتن از عصا، واکِر و مانند آن[7] و بالا آوردن محلّ سجده به مقداری که عرفاً صدق سجود نماید[8] به‌طور معمول به‌جا آورد، چنانچه نماز را نشسته یا روی صندلی یا ویلچر انجام دهد باطل است و باید آن را چنانچه وقت هست دوباره بخواند و اگر وقت گذشته، قضا نماید.

شایان ذکر است، نمازگزار در هنگام تشهّد و سلام و بین دو سجده، می­تواند چهار زانو بنشیند یا پا را روی زمین دراز کند.

مسأله 1413. کسی که نمی­تواند بایستد - هرچند با تکیه دادن به دیوار و کمک گرفتن از عصا یا واکِر و مانند آن - و وظیفۀ او نماز خواندن نشسته است، چنانچه می­تواند نماز را نشسته روی زمین بخواند و برای سجود به قدری خم شود که عرفاً صدق سجود نماید - هرچند این کار با بالا آوردن محلّ سجده‌گاه انجام شود - باید نماز را نشسته بخواند و نمی­تواند آن را روی صندلی به‌جا آورده و برای سجود بر مُهری که روی میز روبرویش قرار داده، سجده نماید.

مسأله 1414. اگر انسان ناچار شود در زمینی که در آن گِل است، نماز بخواند، چنانچه آلوده شدن بدن و لباس برای او سختی فوق‌العاده - که معمولاً تحمّل نمی­شود (حرج) - ندارد، باید سجده و تشهّد را به‌طور معمول به‌جا آورد و اگر چنین سختی دارد، در حالی که ایستاده، برای سجده با سر اشاره کند و تشهّد را ایستاده بخواند و نمازش صحیح است.

مسأله 1415. سجده کردن برای غیر خداوند متعال حرام می‌باشد و بعضی از مردم که مقابل قبر امامان (علیهم السلام) پیشانی را به زمین می‌گذارند، اگر برای شکر خداوند متعال باشد، ایرادی ندارد، وگرنه اشکال دارد.