İslam şəriəti müsəlmana qidalanmasında bir sıra yemək və içkilərdən istifadə etməyi haram (yasaq) etmişdir. Yeyinti sənayesi məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan qeyri-müsəlman müəssisələri bu yasaqları nəzərə almadığından müsəlmanlar da öz növbəsində onların istehsal etdikləri qida, o cümlədən konserv məhsullarından istifadə edərkən şəriətin tələb etdiyi çərçivədə ehtiyatlı davranmalıdırlar.

Bu əlavədə qida məhsulların tərkibindəki haram qida maddələri ilə bağlı əldə etdiyimiz bəzi məlumatları sizinlə bölüşəcəyik. Qürbətdə yaşayışın problemləri ilə qarşılaşan müsəlmanları daha artıq çaşqınlıqla üzləşdirməmək üçün bu mövzuda təfsilata varmamağa çalışacağıq. Çünki İslam şəriəti bütün dəqiqliyinə və tələbkarlığına rəğmən, qanun və qaydalarının icrası asan olan bir şəriətdir. Bunu nəzərə alaraq, mövzunun başlanğıcında iki mühüm məqamı diqqətinizə çatdırmağı məqsədəuyğun hesab edirik:

1) Yeyinti sənayesi məhsullarının (yemək və içkilərin) istehsalında xammal kimi istifadə olunan məhsul və materialların bir qismi kimyəvi proseslər nəticəsində ürfən (insanların nəzərində) başqa bir maddə hesab olunacaq şəkildə dəyişərək ilkin xüsusiyyətlərini itirirlər. İstehsal prosesindən öncə xammal haram olsa belə, bu dəyişiklik həmin xammalın haram hökmünü ləğv edir. Fiqh ədəbiyyatında və eləcə də əməliyyə risalələrində haqqında danışılan “istihalə” məhz bundan ibarətdir və bu haldəyişmə şəriətdə paklayıcılardan biri hesab olunur. Məsələn, yeyilməsi haram olan heyvan mənşəli qida xammalı istihalə nəticəsində başqa bir qida maddəsinə çevrilərsə, yeyilməsi halallaşır.

2) Qida sənayesində xammal kimi istifadə olunan bəzi maddə və materialların mənşəyi dəqiq məlum olmayıb tərkibində həm halal, həm də haram mənşəli qida xammalı olduğu ehtimal olunur. Bu halda araşdırma aparmaq vacib deyil və tərkibi şübhəli olan həmin qidanın qəbuluna icazə verilir. Təbii ki, bu hökm təzkiyə olunub-olunmaması xüsusunda şübhələndiyimiz ət və ət məhsullarına şamil olunmur.

Məsələn, hər hansı konserv məhsulunun tərkibində həm heyvan mənşəli, həm də bitki mənşəli yağlardan istifadə etməklə alına bilən “Mono et diglycerides” (monoqliserid və ya diqliserid) maddəsinə rast gəlsəniz, bu qatqı maddəsinin heyvan mənşəli olması dəqiq məlum olmadığı halda araşdırmaq vacib deyil və qida məhsulu halal hesab edilir.

İndi isə yeyilməsi haram olan qida qatqı maddələri ilə bağlı bəzi məlumatları sizə təqdim edirik.

a) bitki və heyvan mənşəli yağlar:

İngiliscə “fat” və “shortening”, fransızca isə “matieres grasses” heyvan mənşəli yağ (və ya piy) deməkdir və adətən, bu ad altında təqdim olunan yağ məhsulları müxtəlif heyvan mənşəli yağlardan alınır və tərkibinə müəyyən miqdarda bitki mənşəli yağ inqredientləri də əlavə edilir.

Donuz mənşəli yağa isə ingiliscə “lard” və fransızca da “saindoux” deyilir.

ABŞ-da istehsal olunan bir sıra məhsulların üzərində isə “vegetable shortening” (bitki yağı) ifadəsinə rast gəlirik.^[171]
Lakin bu ifadəyə əsaslanmaq olmaz. Çünki yerli qanunvericiliyə görə, yeyinti sənayesi müəssisələrinə istehsal etdikləri məhsulun üzərinə bu etiketi vurmaq üçün onun tərkibinin 85-90%-nin bitki mənşəli yağlardan ibarət olması ilə kifayətlənməyə (beləliklə, 10-15% heyvan mənşəli yağlardan istifadə etməyə) icazə verilir.Məhsulun bitki mənşəli olduğuna dair arxayınlıq hasil edən ifadə isə “pure vegetable ghee” (əridilmiş xalis bitki yağı) və ya “pure vegetable shortening”dir. Xalis duru bitki yağı isə ingiliscə “pure vegetable oil” etiketi ilə ifadə olunur. Həmçinin, qeyd etmək lazımdır ki, qatı (dondurulmuş) bitki yağları da maye bitki yağlarının (molyekullarının) hidrogenlə zənginləşdirilməsi nəticəsində alınır.

Süddən alınan kərə yağı isə ingiliscə “butter”, fransızca “beurre” sözləri ilə ifadə olunur. Hal-hazırda satışda olan kərə yağları yalnız süddən alınan bitki yağlarıdır və onlarla qidalanmağa heç bir məhdudiyyət qoyulmur.

b) pendir məhsulları:

Pendir məhsullarının istehsalında bəzi insanların düşündüyü kimi donuz yağından istifadə olunmur. Lakin pendir istehsalalında inək, dana, donuz kimi heyvanların mədə şirəsi fermentindən (pepsin) alınan, ingiliscə “renin”, “rennet”, “pepsin”, fransızca isə “presure” adlanan qursaq mayasından istifadə edilir.

Donuzun mədə şirəsi fermentindən alınan qursaq mayasının istifadəsi haramdır. Şəriət qaydalarına müvafiq surətdə kəsilməyən inək və dananın mədə şirəsi fermentindən alınan qursaq mayası isə öz-özlüyündə pak və istifadəsi halal olsa da, alındığı qursaq, yaxud mədə divarları heyvanın digər orqanlarına rütubətli halda toxunduğuna görə nəcis olur. Beləliklə, istehlakçı qursaqın özünün də mayanın hazırlanmasında istifadə edildiyinə əmin olmazsa, həmin pendir məhsulunu yeyə bilər.

Bununla yanaşı pendir istehsalında istifadə olunan digər növ qatqı maddələrinin də mənşəyinə diqqət yetirmək lazımdır. Onlardan bir qismi bitki mənşəlidir, digər qismi isə kimyəvi qatqılardan ibarətdir. Şəriət etibarilə, hər iki növ qatqı maddələrinin halallığına şübhə yoxdur. Müxtəlif növ pendir məhsullarının istehsalında istifadə olunan qida qatqı maddələri ilə bağlı (o cümlədən, pendir mayasının pak sayılmayan və istifadəsi haram edilən qursaq mayası olub-olmaması xüsusunda) şübhəyə düşdükdə isə həmin məhsulların halal olması qənaətinə gəlməliyik.

c) jele:

Jelatin istehsalında istifadə olunan jele isə heyvan mənşəli (sümük və ya başqa heyvan maddələrinin uzun müddət qaynadılmasından hasil olan) qəliz həlməşikdir. Lakin yeyinti sənayesi istehsalında bitki (o cümlədən, meyvə və yosun) mənşəli jele məhsullarından da istifadə edilir.

“Coca-cola”, “Pepsi”, “Seven up”, “Canada dry” kimi spirtsiz qazlı içkilərə gəlincə, onların tərkibində heç bir heyvan mənşəli maddə və spirtə rast gəlinməmişdir.

Sonda qeyd etmək istəyirik ki, verilən məlumatlar əsasən, Çikaqo Şərq-Qərb Universitetinin rektoru Ph.D. Əhməd Hüseyn Səqrin bizə təqdim etdiyi məlumatlara əsaslanır. Bununla yanaşı, aşağıdakı mənbələrdən də istifadə olunmuşdur:

1) əl-Mausuə fi ulum ət-təbiə (1-2 cildlər), Eduard Qalib, Beyrut, 1965-1966.

2) Le Guide maraboutde la peche en mer Michel van Haver, Fransa, 1982.

3) Les poissons D’eau Douce – Jiri Cihar, Fransa, 1976.

4) Guide des Poissons D’eau Douce et peche Bent J. Muvs et preben Dahistrom, İsveçrə, 1981.

5) Encyclopedie İllustree des poissons Stansilav Frank, Paris.

6) Encyclopedie du Monde Mnimal Tome 4 (Les Poissons et Les reptiles) Maurice Burton, Bibliotheque Marabout, Paris.