BAĞIŞLAYAN VƏ MEHRİBAN ALLAHIN ADI İLƏ

BAĞIŞLAYAN VƏ MEHRİBAN ALLAHIN ADI İLƏ

QƏRB ÖLKƏLƏRİNDƏ MƏSKUNLAŞANLAR ÜÇÜN FİQH TƏLİMİ

Ayətullah əl-üzma Seyid Əli Sistani

Tərcümə: Bəxtiyr Hüseynov

ÖN SÖZ

Həzrət Ayətullah əl-üzma Seyid Əli Sistaninin fətvalarına müvafiq olaraq tərtib edilən “Qərb ölkələrində məskunlaşanlar üçün fiqh təlimi” əsərini əziz oxucuların istifadəsinə təqdim etdiyimə görə özümü xoşbəxt hiss edirəm.

Əlinizdəki əsər bu və ya digər səbəblə öz vətənini tərk edərək doğma yurdlarından ayrılmalı və qeyri-müsəlman ölkələrindən birində, müsəlman ölkələrində mövcud olan həyat tərzindən köklü surətdə fərqlənən qanunların, adət-ənənələrin hökm sürdüyü bir cəmiyyətdə yaşamalı olan, bunun nəticəsində həllini gözləyən bir sıra özünəməxsus problemlərlə üzləşən insanlar üçün bir qisim şəriət hökmlərinin aydınlaşdırılması istiqamətində atılan ilk addımdır.

Bu proses qərb ölkələrinə mühacirət edən müsəlmanların həyati önəm kəsb edən probləmlərinin həllinə işıq tutan bir əsərin qələmə alınmasını zəruri edirdi. Beləliklə, qeyd etmək lazımdır ki, qarşınızdakı risalə özünəməxsus üslubu ilə seçilir və öz məqsədini bir giriş və iki fəsil çərçivəsində gerçəkləşdirərək əsasən, ənənəvi fiqh mənbələrində, risalələrində olduqca az bir qisminin öz əksini tapdığı tamamilə yeni mövzuları əhatə edir.

Əsərin mövzuları oxucuların problemlərinin həllinə çalışmaqla yanaşı yeni-yeni sualların ortaya çıxmasına da yol aça bilər. Bildirmək istəyirik ki, dəyərli oxucularımızın belə sualları əsərin növbəti nəşrlərində cavablandırılması üçün bizə ünvanlaması bizi sevindirərdi.

Bu əsər müəllifin “Asanlaşdırılmış şəriət hökmləri” və “Seçilmiş şəriət məsələləri” adı ilə işıq üzü görən ilk iki işinin davamı sayılan üçüncü əsəridir. Müəllif sözügedən üç əsərin hər birində oxucu auditoriyasının fiqh və İslam şəriətinə bağlılığını gücləndirməyə, bu bilikləri həmin sahənin mütəxəssisi olmayan oxuculara sevdirərək aşılamağa çalışmışdır. Bu məqsədə nail olduğumuz halda uca Allaha minnətdarlığımızı bildiririk. Əks təqdirdə də görülən işi üzərimizə düşən vəzifənin icrası istiqamətində atılan bir addım hesab edirik və inanırıq ki, müvəffəqiyyət yalnız və yalnız Allahdandır.

Müəllif nəşrdən öncə müalicə məqsədilə bir müddət Londonda məskunlaşmalı olan ilahiyyatçı atasını da bu əsərin bir sıra fəsilləri ilə tanış etmiş və onun da rəy və tövsiyələrindən faydalanmışdır. Uca Rəbbimizin bu faydalı işi bizdən qəbul etməsini diləyirik!

Fürsətdən istifadə edərək əlinizdəki əsərin ərsəyə gəlməsinə yardım edən hər kəsə, xüsusən, dəyərli vaxtını ayıraraq bir sıra suallarla şəxsən maraqlanan Həzrət Ayətullah əl-üzma Sistaniyə və eləcə də onun yardımını bizdən əsirgəməyən, səmimi munasibətlərini ortaya qoyaraq fətvaların onun rəyi ilə uyğunlaşdırılmasına çalışan Nəcəfi-Əşrəf, Qum və London şəhərlərindəki nümayəndələrinə sonsuz minnətdarlığımızı bildirmək istəyirik.

Allah (c.c.) hamımızı razılığı olan işlərə doğru istiqamətləndirsin və bəyəndiyi işlərdə bizə müvəffəqiyyət bəxş etsin! Amin!

“... Ey Rəbbimiz, (bəzi tapşırıqlarını) unutduqda və ya yanıldıqda bizi cəzalandırma! Ey Rəbbimiz, bizdən əvvəlkiləri yüklədiyin kimi, bizi ağır yükləmə! Ey Rəbbimiz, gücümüz çatmayan şeyə bizi mükəlləf etmə! Bizi əfv edib bağışla, bizə rəhm et! Sən bizim ixtiyar sahibimizsən (mövlamızsan). Kafirlərə qələbə çalmaqda bizə kömək et!” (Bəqərə surəsi, 286-cı ayə)

Əbdülhadi Məhəmmədtəqi Həkim

27 ramazan 1418-ci h.q. ili

KİTABIN HEKAYƏSİ

Hicri-qəməri təqvimlə 1416-cı ilin rəcəb ayına təsadüf edən (dekabr, 1995) günəşli bir qış günü səhər saatlarında Böyük Britaniyanın paytaxtı Londona uçan təyyarə havalandı.

Təyyarə şərqdən qərbə, günəşli ölkədən buludlar paytaxtına doğru istiqamət götürmüşdü. Pəncərələrdən içəri daxil olan qızmar günəş şüaları ilə vidalaşırdım. Eynilə dərin mənalı bir hərarətlə tərk etdiyim doğma vətənim kimi.

Təyyarə səmada sabit bir nöqtədə qərar tutmuş kimi hərəkətini tənzimləyərək səssiz və həzin uçuşuna davam edərkən mən də uşaqlıqdan yanımdan ayırmadığım kiçik həcmli Qurani-Kərim nüsxəsindən bir neçə surə oxumaqla boş vaxtımı səmərəli keçirməyi məqsədəuyğun hesab etdim.

Mən Nəcəfi-Əşrəfdəki geniş evimizdə dünyaya gəlmişdim. Uşaqlıqdan babamın hər sabah, günorta namazlarından sonra, eləcə də səfər əsnasında və digər əlverişli vaxtlarda Quran oxuduğuna, həmçinin atamın həmişə cibində Allah kitabının bir nüsxəsini daşıdığına və onu heç zaman, istər evdə, istərsə də səfərdə olduqda yanından ayırmadığına şahid olmuşdum. Bu xatirələrlə müqəddəs kitabı açdım, ruhumu, mənəvi aləmimi, damarlarımdakı qanımı yumaq, dilimi maddi dünyanın nöqsanlarından, çirkinliklərindən təmizləmək, habelə uca Allahdan göylə yer arasında havada qalan bu dəmir parçasını bədbəxt hadisələrdən qoruması üçün yardım diləmək məqsədilə seçdiyim ayələri ahəstə səslə oxumağa başladım.

Artıq günorta idi və namazın vaxtı çatırdı. Oturduğum oturacaqdan qalxaraq ayaq yoluna getdim, dəstəmazımı təzələyərək cibimdən çıxardığım daraqla saçımı, saqqalımı səliqəyə saldım və üstümdəki kiçik ətir şüşəsindəki xoş ətirdən istifadə etdim. Belə adət etmişdim, çünki ətirlənməyin bəyənilən bir iş olduğunu və sevimli Peyğəmbərimiz Həzrət Məhəmmədin (s) ətiri sevdiyini oxumuşdum. Həmçinin kitablarda oxumuşdum ki, ətirlənmiş halda qılınan namazın dəyər və mükafatı yetmiş dəfə artar. Dəstamaz alaraq saçımı daradıqdan və ətirləndikdən sonra ayaqyolu kabinəsinin qapısını açdım və sərnişin salonuna çıxaraq oturacağıma doğru yönəldim.

Yerimə oturan kimi uşaqlıqdan əzbərlədiyim ayələri oxumağa başladım. Bir tərəfdən isə harada namaz qılacağımı, qiblənin istiqamətini necə təyin edəcəyimi, ayaq üstə, yoxsa oturaq halda namaz qılmalı olduğumu fikirləşirdim. Bu suallar məni bir qədər məşğul etdi.

Dərhal hafizəmə müraciət etdim və dini biliklərimdən yardım almağa çalışdım. Fəqihlərin sözlərini xatırladım. İnsan bacardıqca ayaq üstə, yalnız bacarmadığı, əlverişli şərait olmadığı təqdirdə oturaraq namaz qılmalıdır. Beləliklə, bir hökmdən başqa bir hökmə yönələrək gücüm, məlumatım yetən qədər addım-addım həqiqətə yaxınlaşırdım. Axı bilirdim ki, namaz qılmaqdan heç bir vəchlə imtina etmək olmaz. Hər zaman bir yolu vardır.

Bu nəticəyə gəldikdə ayaq üstə namaz qıla biləcəyim bir yer tapmaq məqsədilə təyyarənin göyərtəsinə göz gəzdirdim. Salonun bir ucunda namaz qılına biləcək boş bir yer gördüm. “Yer hazırdır” – dedim öz-özümə, - “indi isə gərək qiblə istiqamətini təyin edim və təyyarə sabit hərəkətdə ikən vacib namazımı qılım”. Birdən yadıma düşdü ki, təyyarə personalından qiblənin istiqamətini öyrənə bilərəm.

Elə bu zaman sərnişinlərə çay gətirən stüardessanın yaxınlaşmasından istifadə edərək nöqsanlı bir ingiliscə ilə dedim:

- Sizdən bir məlumat almaq istəyirəm.

- Buyurun.

- Zəhmət olmazsa, deyin, qiblə hansı istiqamətdədir?

- Qiblə? Yəni müqəddəs Məkkə?

- Bəli! Günorta namazını qılmaq istəyirəm.

- İcazə verin pilotdan soruşum.

Stüardessa pilotlardan qiblənin istiqamətini öyrənmək məqsədilə pilot kabinəsinə doğru yönəldi. Həmin əsnada namaz qılmaq üçün təmiz bir döşəmə örtüyünə də ehtiyacım olduğunu xatırladım. Geri dönərək sualıma cavab verən stüardessadan üzərində namaz qıla biləcəyim bir parça, yaxud iri qəzet vərəqi gətirməsini də xahiş etdim.

Onun gətirdiyi mələfəni göyərtənin boş və əlverişli bir yerində döşəməyə sərərək üstündə zöhr və əsr namazlarını müsafir qaydası ilə iki rəkətlik qılaraq ardınca Həzrət Fatimə (s.ə.) təsbihatını zikr etdim, sonra Rəbbimə şükür edərək yenidən oturacağıma qayıtdım. Vəziyyətim dəyişmişdi, özümü daha rahat hiss edirdim. O günədək belə düşünürdüm ki, təyyarədə namaz qılmaq olduqca çətin və yorucu bir işdir və məni əziyyətə salaraq insanlar tərəfindən barmaqla göstərilməyimə səbəb olacaqdır. Ancaq yanılmışdım. Aydın oldu ki, namaz mənə xüsusi bir ehtiram, insanların, hətta birlikdə səfər etdiyim müsəlman olmayan sərnişinlərin, eləcə də uçuş personalının nəzərində özünəməxsus bir görkəm qazandırmışdı.

Elə bu düşüncələrə dalmışdım ki, birdən səsucaldıcıdan elan olundu ki, sərnişinlərə nahar verilir. Stüardessalar dərhal yaxınlaşaraq sərnişinlərdən mövcud menyudan istədikləri yeməkləri sifariş etmələrini xahiş etdilər. Növbə mənə çatdıqda stüardessalardan biri soruşdu: “Hansı yeməyi xoşlayırsınız: balıq, yoxsa toyuq əti?”

Balığı tərcih etdim. Ancaq ona görə yox ki, balığı toyuq ətindən daha çox xoşlayırdım, sadəcə bu səbəblə ki, toyuq qeyri-müsəlmanlardan alınmışdı və onun şəriət qaydalarına müvafiq şəkildə kəsildiyinə əmin deyildim. Bu, qərb ölkələrinə gerçəkləşdirdiyim hər səfərimdə qarşılaşdığım bir problem idi.

Mən bir müsəlman ölkəsində dünyaya gəlmiş, böyümüşəm. Nə zaman ətindən yediyim inək, qoyun, yaxud toyuğun doğru qaydada kəsildiyinə şəkk etsəm, yaxud bazardan aldığım balığın halal olub-olmamasına şübhə etsəm, bu şəkk-şübhələrə etina etməzdim. Çünki onlar müsəlman bazarından alınırdı və arxayınlıqla, tərəddüdü bir kənara qoyaraq yeyə bilirdim. Lakin qərb ölkələrində vəziyyət tamamilə fərqlidir. Müsəlman olmayanlardan aldığım ət və ət məhsullarını İslam şəriətinə, fiqh qaydalarına uyğun şəkildə kəsildiyinə əmin olmadan yeyə bilmərəm və bu xüsusda arxayınlıq hasil etmək o qədər də asan bir iş deyil.

Beləliklə, stüardessa yeməkləri gətirdi. Naharım olduqca ləziz və iştahagətirici bir yemək idi. Qarşıma günəbaxan yağı ilə qızardılmış balıq və kartof, az miqdarda düyü, salad və göyərti, iki yaşıl zeytun dənəsi, bir qədər qara üzüm və əncir, şirniyyat, tək istifadəlik qablaşdırmada su, duz, qənd və bir sıra ədviyyələr, iki dilim çörək, həmçinin qaşıq, çəngəl, bıçaq və salfet qoyulmuşdu.

Kifayət qədər aclıq hiss edirdim. Ona görə də ilk növbədə Allaha həmd-səna edərək dərhal çəngəli balığa batırdım ki, onunla balığı tutaraq digər əlimdəki bıçaqla onu xırda tikələrə bölüm. Ancaq balığın dadına baxmamış daha bir tərəddüd məni bürüdü.

Görəsən, yeməyə hazırlaşdığım pulcuqlu balıqdır, yoxsa deyil? Onu sudan diri halda tutublar? Balıqçının torunda ölüb, ya yox? Onu ovlayan balıqçı müsəlman olub, yoxsa kafir? Ov əsnasında Allahın adı çəkilib, yoxsa yox? Balığın qızardıldığı yağ necə, təmiz olub, yoxsa yox? Nəhayət, balığı qızardan, görəsən, müsəlmandır?

O an düşüncəmi məşğul edən bu suallar olduqca yorucu gəlmiş və bir anlığına məni aclıq hiss etməyimə baxmayaraq həmin ləziz və isti balığın dadına baxmaqdan çəkindirmişdi. Ancaq bu o qədər də önəmli deyildi. Çünki balığın pulcuqlulardan olduğuna, sudan diri halda tutulduğuna, yaxud balıqçının torunda öldüyünə əmin olduqdan sonra onu ovlayanın müsəlman olub-olmamasından və ya ovlayarkən bismillah deyib-demədiyindən asılı olmayaraq yeyə bilərdim. Çəngəllə balıqdan bir qədər götürərək boşqabıma qoydum və bir daha beynimi məşğul edən şəriət məsələlərini hafizəmin süzgəcindən keçirdim. Yola çıxmazdan öncə təqlid etdiyim müctəhidin əməliyyə risaləsini mütaliə etdiyimi xatırladım. Balıqla bağlı heç bir problem qalmamışdı. Bu dəfə isə günəbaxan yağını düşündüm. Görəsən, pakdır, halaldır? Cavab özünü çox gözlətmədi. Əlbəttə! Nəcis olduğuna, murdar sayılan bir şeyə toxunduğuna əmin olmadıqca hər şey sənin üçün pakdır. Bu yağın da nəcis olduğuna dair məlumatım olmadığına görə deməli pakdır. Yağ da təmiz olduğuna görə, demək ki, onunla bişirilən balıq da təmiz və halaldır. Beləliklə, qida məhsulları ilə bağlı hər şey qaydasındadır. Bircə qalır onu bişirən. Görəsən, müsəlmandırmı, yaxud pak hesab olunan kitab əhlindəndirmi? Əlbəttə, bu önəmli bir məqamdır. Ancaq mən bilmirəm ki, aşpazın qarşımdakı yeməyə əli toxunub, yoxsa toxunmayıb. O zaman yenə də fiqhin “nəcis olduğuna (nəcisə bulaşdığına) əmin olmadıqca hər şey sənin üçün pakdır” qaydasını xatırladım. Həmin qaydaya müraciət nəticəsində bu nəticəyə gəlmək olur ki, təyyarədə verilən balıq mənşəli qida təmizdir və mən onu halallıqla yeyə bilərəm. Bu nəticəyə gələr-gəlməz dərindən nəfəs aldım və arxayınlıqla çəngəlimi əlimə alaraq xırda hissələrə böldüyüm balıq tikələrinin dadına baxdım. Sonra yağda qızardılmış və nəcis olduğuna dair məlumatım olmayan kartof qızartmasını, eləcə də halal və pak bildiyim çörək, salad, meyvə və şirniyyatı da yedim. Ardınca isə bir istəkan su və bir fincan çay qəbul etdim. Bütün bu qida məhsulları ilə bağlı İslam şəriətinin hökmü birmənalı idi.

Allaha həmd-səna edərək nemətlərinə görə şükür etdim. Sonra bir qədər dincəlmək üçün gözlərimi yumdum. Lakin çox keçmədən gözlərimi açdım və təyyarənin pəncərəsindən səmaya göy gəzdirdim, açıq mavi rəngə bürünmüş sonsuzluq görürdüm. Ardınca aşağıya boylandım, bir qədər mavi sulara tamaşa etdim. Bu rəng hər tərəfdən məni əhatə etmişdi, sanki sonsuz bir fəza boşluğunda üzürdüm.

Təyyarə yerdən otuz min foot hündürlükdə uçurdu və Londonun Hitrou havalimanına enməsinə daha 2,5 saat var idi.

Göyərtəyə göz gəzdirdikdə gördüm ki, sərnişinlərdən bəziləri stüardessaların onlara gətirdiyi qəzetləri oxumaqla məşğuldur, bir qismi isə dərin yuxuya dalmışdır. Sakitcə əlimi uzadaraq sabah qəzetlərindən bir nüsxə götürdüm. Başlıqlar oxucuların diqqətini cəlb etməsi üçün tünd qara və eləcə də rəngli hərflərlə dərc olunmuşdu. Sərlövhələrə göz gəzdirərkən diqqətimi toplaya bilmirdim. O an həmin günlərdə düşüncələrimi davamlı olaraq məşğul edən bir fikir yenidən beynimi qurcalamağa başlamışdı: “Mən əcnəbi bir ölkədə öz mədəni kimliyimi necə qorumalıyam?!”

Avropaya səfərimi necə keçirməliyəm sualı uzun müddət idi ki, zehnimi məşğul edirdi. Yola çıxdığım andan etibarən bu fikir məni narahat edirdi. Hal-hazırda da ən önəmli qayğılarımdan birini təşkil edən bu problemi hər an düşünməkdəyəm. Yatanda da, yuxudan oyananda da, sabah da, axşam da qeyri-ixtiyari olaraq bu fikir məni özünə məşğul etməkdədir.

Bir dəfə məndən öncə Londona səfər edən bir dostum telefon əlaqəsi vasitəsi ilə mənə bir sıra tövsiyələr etmişdi. Bir dəfə isə kitabxanada bu mövzu ilə əlaqədar oxuduğum bir kitab diqqətimi cəlb etmişdi. Həm o kitab, həm də dostum məni məzmununu qısaca belə ifadə edə biləcəyim bir məsələyə diqqət yetirməyə sövq etmişdi: Qərbə mühacirətin mənfi nəticələri insanın İslam dünyasından fiziki anlamda tamamilə uzaqlaşması, dini bilik və məlumatlarının zəifləməsi ilə yekunlaşmır, hətta bəzən bundan qat-qat daha önəmli olan məqamlar da qarşıya çıxır. O da bundan ibarətdir ki, müsəlman fərd belə mühitlərdə öz mənəvi və ictimai kimliyindən uzaqlaşır və İslam əxlaqından, adət-ənənələrindən ayrı düşür.

Həmin əsərin müəllifi sözlərinə belə əlavə etmişdir: “Qərb ölkələrinə mühacirət etmək məcburiyyətində qalan müsəlman həmin cəmiyyətlərdə rastlaşmayacağı, sağlam dini dəyərlərin qorunduğu bir mühiti özü üçün yaratmalıdır. Doğrudur, o mövcud cəmiyyəti tamamilə dəyişdirə bilməz, ancaq öz ətrafında özünəməxsus bir sağlam mühit yarada bilər.

Belə bir şəraitdə İslami dəyərlərin özünü göstərdiyi əlverişli bir mühit yaratmaq cəhdi insanın yoluxmamaq və ya şüurlu tədbirlər sayəsində qarşısını almaq istədiyi bir epidemiyaya qarşı vaksinasiya olunmasına bənzəyir. Buna asanlıqla nail oluna biləcəyini iddia etmirik. Belə primitiv təşbihlərlə də bu önəmli məsələni həll olunmuş saymaq olmaz. Digər tərəfdən isə bütün bu çətinliklər də inanclı bir insanın kimliyinin, şəxsiyyətinin özülünü təşkil edən dini öhdəliklərinə dəyə biləcək zərərin önəmini azaltmır. Buna görə də belə cəhd və tədbirlərin həyatın digər sferalarında (məişət, sosial, iş həyatı və s.) qarşıya çıxara biləcəyi çətinliklərə, problemlərə rəğmən, bu məsələyə həssas yanaşmağımız daha məqsədəuyğun olardı.

Bu səfərlərin mənfi nəticələrini nəzərə aldığımız ölçüdə həmin problemlərdən azad olmaq üçün də tədbirlər görməyə çalışmalıyıq.

Qərb ölkələrində dünyəvi işlərində, təhsilində, karyerasında və həyatının digər sferalarında uğur qazanmağa çalışan müsəlman bu uğurda axirət həyatını, mənəviyyatını unutmamalıdır. Hər bir tacir (iş adamı) kimi öz şərəf və ləyaqətini hansısa məbləğ müqabilində zədələməməyə çalışmalıdır. Hər bir xəstə kimi sağlamlığına qovuşmaq üçün dərmanın acılığına, iynənin, cərrahi müdaxilənin ağrısına və digər müalicəvi tədbirlərin çətinliklərinə dözməlidir ki, xəstəlik ona qalib gəlməsin.

Beləliklə, sözügedən mənəvi problemlərin mövcud olduğu mühitlərdə yaşayan hər bir müsəlman özünü belə xoşagəlməz maneələrdən, təhlükələrdən qorumalı və onların qarşısını almaq məqsədilə özü üçün dini dəyərlərini yaşada biləcəyi əlverişli bir atmosfer yaratmalıdır”.^[1]

O, özü, ailəsi, övladları və hətta din qardaşları üçün belə sağlam ictimai mühitin yaranmasına çalışaraq Rəbbinin göstərişinə əməl etməlidir:

“Ey iman gətirənlər! Özünüzü və əhli-əyalınızı elə bir oddan qoruyun ki, onun yanacağı insanlar və daşlar (daşdan düzəlmiş bütlər), xidmətçiləri isə Allahın onlara verdiyi əmrlərə asi olmayan, buyurulduqlarını yerinə yetirən daş qəlbli (heç kəsə zərrəcə rəhm etməyən) və çox sərt təbiətli mələklərdir (zəbanilərdir)”.^[2]

Ən ali kəlamın sahibi başqa bir ayədə buyurur: “Mömin kişilərlə mömin qadınlar bir-birinə dostdurlar (hayandırlar). Onlar (insanlara) yaxşı işlər görməyi əmr edər, pis işləri yasaq edər...”^[3]

Sevimli Peyğəmbərimiz (s) isə belə buyururdu: “Hər biriniz (bir-birinizə) nəzarətçisiniz və hər biriniz öz rəiyyətiniz (burada: bir-biriniz) haqqında sorğu-suala çəkiləcəksiniz”. Beləliklə, yaxşı işlərə sövq etmək və pis əməllərdən çəkindirmək vəzifəsinin icrası bir zərurətdir. Uzun sözün qısası belə bir qorunma və nəzarət aşağıdakı amillər zəminində realizə oluna bilər:

1) Müsəlman hər gün imkan çərçivəsində ayələri imanlı insanlar üçün ilahi bəsirət, hidayət və rəhmət sayılan Qurani-Kərimdən bəzi surələri oxumalı, yaxud dinləməlidir:

“... Bu (Quran, vəhylər) Rəbbiniz tərəfindən (göndərilmiş) aşkar dəlillərdir, həm də iman gətirən bir tayfa üçün hidayət və mərhəmətdir”.^[4]

“Quran oxunan zaman onu dinləyin və susun ki, (onun sayəsində) sizə rəhm olunsun!”^[5]

Qurani-Məcidlə yaxından ünsiyyətdə olan insanın həyatında bu ünsiyyət nəticəsində nələrinsə artması və azalması labüddür, o cümlədən, hidayət nurunun, haqq yolda sabitqədəmliyin artması və mənəvi korluğun və azğınlığın azalması.^[6]

Əmin olun ki, Qurani-Kərimin dəyərlərinə sahib olanlar əsla mənəvi yoxsulluq və acizliklə üzləşməz, sahib çıxmayanlar isə heç bir vəchlə mənəvi zənginliyə nail ola bilməzlər. Ondan xəstəliklərinizə şəfa tapmaq üçün yardım alın və çətinliklərlə üzləşdikdə ondan mədəd umun. Qurani-Kərimdə ən böyük mənəvi xəstəlik olan küfr (allahsızlıq), azğınlıq, mənəviyyatsızlıq probleminin həlli yolları öz əksini tapmışdır. Diləklərinizi Allahdan Onun kitabının vasitəçiliyi ilə diləyin, onun sevgisi ilə Rəbbinizə üz tutun və onu insanlardan istədiklərinizi əldə etmək üçün alətə çevirməyin. Bəndələrin Allaha qovuşmaq yolunda ona bərabər başqa bir vasitəçisi yoxdur. Bilin ki, bu ilahi kitab, şübhəsiz, vəsatəti qəbul olunan bir şəfaətçi, təlimləri təsdiqlənmiş bir kəlamdır. Qurani-Kərim qiyamət günü kimə şəfaətçilik etsə, onun şəfaəti mütləq qəbul ediləcəkdir.^[7]

Kim gəncliyindən Qurani-Məcidlə ünsiyyətə nail olarsa, bu ali ilahi kəlam onun ruhuna nüfuz edər, Allah (c.c.) da onu müqərrəb mələklərinə yoldaş edər və qiyamət günü Quran onu cəhənnəm əzabından qoruyar.^[8]

Daha yaxşı olar ki, müsəlman səfərlərində faydalı və daşınması asan olan qısahəcmli təfsir əsərlərini də özü ilə götürsün.

2) Vacib namazlarını vaxtlı-vaxtında qılmalı, imkan daxilində nafilə (müstəhəb) namazları da qılmağa çalışmalıdır. Sevimli Peyğəmbərimiz (s) Mutə döyüşünə yollanan Abdullah ibn Rəvahəyə Mədinəni tərk edərkən tapşırıqlarını verdikdə buyurmuşdu: “Sən elə bir diyara yollanırsan ki, oranın sakinləri Allaha (c.c.) olduqca az səcdə edirlər. Buna görə də, sən orada Allaha bacardığın qədər çox səcdə et!”^[9]

Zeyd Şəhham İmam Sadiqə (ə) istinadən Allahın elçisinin (s) belə buyurduğunu nəql edir: “Allah yanında ən sevimli əməl namazdır. Namaz peyğəmbərlərin vəsiyyətlərində öz əksini tapan son tapşırıqdır”.^[10]

Möminlərin əmiri (ə) də namazla bağlı tövsiyələrini açıqlayaraq buyurmuşdur: “Namaza qarşı intizamlı, diqqətli olun, bacardığınız qədər çox namaz qılın və namaz vasitəsilə Allaha yaxınlaşmağa çalışın. Namaz möminlər üçün müəyyən vaxtlarda vacib edilmiş ibadətdir. Məgər cəhənnəm sakinlərindən, “sizi cəhənnəmə gətirən nə oldu?” – deyə soruşulduqda onların verəcəkləri cavabı eşitməmisinizmi? Onlar: “Biz namaz qılanlardan deyildik”, – deyəcəklər.

Həqiqətən, namaz günahları ağac yarpaqları tək insan ruhundan qopararaq üzərindən tökür, itaətsizlik zəncirlərini çürümüş ip kimi doğrayır. Allahın elçisi (s) namazı insanın qapısının önündəki xəyali bir hamama və onun isti suyuna bənzədərək soruşardı ki, məgər bir insan gündə beş dəfə həmin hamamda çimərsə, bu təmizlikdən sonra onda hansı çirkdən, çirkinlikdən əsər-əlamət qala bilər?!”^[11]

3) İmkan daxilində bir sıra duaları, münacatları və zikrləri də oxumalıdır. Dua və zikr insana günahlarını, nöqsanlarını xatırladır, onu tövbəyə sövq edir, xoşagəlməz işlərdən uzaq durmağa çağırır və onun üçün yaxşı əməllərtək axirət azuqəsinə çevrilir. İmam Səccada mənsub olan “Səhifeyi-Səccadiyyə”dəki dualar, Kumeyl ibn Ziyadın duası, Ramazan ayının duaları, o cümlədən Əbu Həmzə Somalinin duası, səhər duası, həftənin günlərinin özünəməxsus duaları və digər dua və zikrlər məhz bu keyfiyyətlərə malikdir. Hər bir müsəlmanın özünüislah yolunda belə dua və zikrlərə ehtiyacı vardır, xüsusilə də, qeyri-müsəlman ölkələrində məskunlaşdıqda.

4) Yaşadığı ölkədə fəaliyyət göstərən müsəlman ictimai təşkilatları ilə sıx əlaqələr qurmalı, onların fəaliyyətində yaxından iştirak etməlidir. Adətən, mübarək Ramazan ayında, dini bayram və əlamətdar günlərdə həmin təşkilatlar tərəfindən dini maarifləndirmə xarakteri daşıyan yığıncaqlar təşkil olunur. Digər tərəfdən müsəlmanlar belə əlamətdar günləri öz evlərində də qeyd etməli, yaşatmalıdırlar, xüsusilə də, müsəlman ictimai təşkilat, müəssisə və mərkəzlərinin mövcud olmadığı cəmiyyətlərdə.

5) Qərb ölkələrində İslam araşdırmaları mövzusunda keçirilən tədbirlərdə, konfranslarda, simpoziumlarda iştirak etməlidir.

6) İslami biliklərin öz əksini tapdığı əsərləri, dövri nəşrləri müntəzəm olaraq əldə edərək oxumalı və mənimsədiyi biliklərdən başqalarını da faydalandırmağa çalışmalıdır.

7) İlahiyyatçı alimlərin, ruhanilərin min bir zəhmətlə, bəzən yuxusuz qalaraq hazırladığı, onların dəyərli və önəmli nəsihətlərini özündə ehtiva edən çıxışlarının audio və video lentlərini (habelə, günümüzdə CD, VCD, DVD və digər resursları tərc.) diqqətlə dinləməli, izləməlidir.

8) Mənəviyyatsızlığın hökm sürdüyü yasaq əyləncə məkanlarına getməkdən, mənfi təsirləri olan televiziya proqramlarına baxmaqdan, xüsusilə də, proqramları İslam mədəniyyəti və dəyərləri ilə uzlaşmayan televiziya kanallarını izləməkdən imtina etməlidir.

9) Allah yolunda qarşılıqlı hidayətə nail ola biləcəyi dostlar qazanmalıdır. O, dostlarını, dostları da onu haqq yoldan sapmaqdan qorumalıdır. Boş vaxtlarını həmin dostları ilə faydalı şəkildə dəyərləndirməlidir ki, bununla həm nalayiq dostluqların, həm də təcrid və izolyasiyanın mənfi nəticələrindən qorunmuş olsun.

İmam Sadiq (ə) ata-babalarına istinadən İslam Peyğəmbərinin (s) belə buyurduğunu nəql edir: “Müsəlman üçün İslamdan sonra ilahi dəyərlərə əsaslanan dostluq münasibətləri qurduğu din qardaşına bərabər ikinci bir nailiyyət tanımıram”.

Müyəssər adlı bir ravi nəql edir ki, İmam Sadiqlə (ə) görüşlərimizdən birində məndən soruşdu: “Dostlarınızla xəlvətə çəkilərək müxtəlif məsələləri müzakirə edirsinizmi?” “Bəli, biz tez-tez bir araya gələrək söhbətləşir və müzakirə olunası mövzuları müzakirə edirik” – deyə cavab verdim. İmam (ə) isə buyurdu: “And olsun Allaha ki, mən də sizin bəzi söhbətlərinizdə, müzakirələrinizdə iştirak etmək istəyirəm. Allaha and olsun ki, mən sizi, ruhunuzu sevirəm. Siz Allahın və Onun mələklərinin dinindəsiniz. Beləliklə, təqva və səylərinizlə bizə yardımçı olun!”^[12]

10) Hər gün özünü sorğuya çəkməli, hər həftə gördüyü işləri xatırlamalıdır. Yaxşı işlər gördüyü halda Allaha şükr etməli və yaxşı əməllərinin sayını artırmağa çalışmalı, gördüyü işlər, xoşagəlməz əməllərə rast gəldiyi halda isə Allahdan bağışlanma diləyərək tövbə etməli və həmin hərəkətlərin bir daha təkrarlanmayacağına dair özünə söz verməlidir.

Əziz Peyğəmbərimiz (s) Əbuzərə tövsiyələrindən birində buyururdu: “Əbuzər, sorğuya çəkilməzdən öncə özün özünü sorğuya cəlb et. Bu, sabahın (qiyamətin) sorğu-sualı üçün yaxşı bir hazırlıqdır. Əməllərini tərəziyə qoyulmamış özün ölç və uca Allahdan heç nəyin gizli qalmayacağı günün təqdimatına hazır ol. Əbuzər, kimsə özünü şərikin öz şəriki ilə mühasibəsi kimi sorğuya çəkərək əməllərini incələmədikcə təqvalı ola bilməz. İnsan qidasının, geyiminin haradan gəldiyini, halal, yoxsa haram olduğunu bilməlidir”.^[13]

İmam Kazim (ə) bu məsələnin önəminə toxunaraq buyurmuşdur: “Hər gün nəfsini sorğuya çəkərək əməllərinin hesabını tutmayan, yaxşı işlər gördüyü halda uca Allahdan belə əməllərinin artırmasını istəməyən, pis işlər gördükdə isə Allahdan (c.c.) bağışlanmaq diləməyən, tövbə etməyən şəxs bizdən deyil”.^[14]

11) Qurani-Kərimin və eləcə də İslam şəriətinin əksər orijinal mənbələrinin dili olan ərəb dilini öyrənməyə çalışmalıdır. Bununla yanaşı, ərəb dili milyonlarla müsəlmanın və eləcə də bir çox böyük din xadimlərinin ana dilidir. Qeyri-müsəlman ölkələrində təhsil alan tələbələr öyrəndikləri başqa əcnəbi dillərlə yanaşı öz dinlərini, dini dəyərlərini, tarixlərini və mədəniyyətlərini yaxından tanımaq üçün ərəb dilini də mənimsəməyə çalışmalıdır.

12) Gənc nəslin təlim-tərbiyəsinə həssas yanaşmalıdır. Müsəlmanlar öz övladlarını, həm oğlanlarını, həm də qızlarını Quran sevgisi ilə böyüdərək qiraət müsabiqələrin təşkili və müxtəlif istiqamətli mədəni fəaliyətlərlə bu məqsədə nail ola bilərlər.

Mühacirətdə yaşayan müsəlmanlar öz övladlarını kiçik yaşlarından ibadətə adət etdirməklə, yüksək əxlaqi keyfiyyətlərə (dürüstlük, şücaət, əhdə vəfa, humanizm və s.) yiyələndirməklə həyata hazırlamalı və onları özləri ilə dini tədbirlərə və dini-araşdırma mərkəzlərinə aparmalıdırlar. İslamın, müsəlmanların düşmənlərini onlara tanıtdırmalı, azyaşlı və gənc müsəlman övladları arasında dostluq və qardaşlıq münasibətlərinin güclənməsinə çalışmalı və dini-ictimai tədbirlərin təşkilində maddi və mənəvi yardımlarını onlardan əsirgəməmlidirlər.

Əmək və çalışqanlığını onlara sevdirməlidirlər ki, onlar da öz növbəsində İslamı daha yaxından tanıyaraq gələcəkdə müstəqil həyatlarını dini dəyərlər üzərində qura bilsinlər.

Bu yerdə düşüncələrimə bir az ara verərək pəncərədən səmaya boylandım. Hər tərəfdən bir-birinə yaxınlaşaraq yaşıl məxmərin üzərinə hörülmüş təmiz, lifi didilmiş panbığa bənzəyən ağ buludlar görürdüm. Olduqca gözoxşayan bir mənzərə idi. Gözlərim doyanadək tamaşa etdim. Bulud parçaları hərəkətdə idilər, bir-birinə yaxınlaşır, qarışır, sonra ayrılaraq bir-birlərinə yol verir, daha sonra uzaqlaşaraq gözdən itirdilər.

Sonra yenidən “Qərb ölkələrində necə yaşamalıyam?” sualı zehnimdə canlanmağa başladı. Dini-etiqadi mənsubiyyətimi qoruyaraq əcnəbi mədəniyyətə assimilyasiya olunmamaq üçün, digər tərəfdən isə sosial həyatımda çıxılmaz vəziyyətlərə düşməmək üçün nə etməliyəm? Sonra özümə başqa bir sualla müraciət etdim: Aralarına yeni qoşulduğum cəmiyyətin üzvləri mənim haqqımda nəyə əsaslanaraq mühakimə yürüdəcəklər?

Mən daima müxtəlif millətlərdən olan turistlərin baş çəkdiyi öz doğma vətənimdə, şəhərimdə bir qayda olaraq turistlərin davranışlarına əsaslanaraq onların milli mədəniyyəti haqqında özümdə təsəvvür formalaşdırırdım. Bir turist xoş əxlaq nümayiş etdirərdisə, onun həmvətənlərinin yaxşı insanlar olduğunu, xoşagəlməz hərəkətlərini gördüyüm müsafir və turistlərin soydaşlarının da onlara bənzədiklərini düşünürdüm. Beləliklə, bu yanaşma prinsipinə əsasən, qərblilər də mənim davranışlarım əsasında müsəlman və İslam mədəniyyəti haqqında mühakimə yürüdəcək və həmin davranışları bütün müsəlmanlara aid edəcəklər. Mən sözündə və əməlində dürüst, əhdinə sadiq, əmanətə xəyanət etməyən bir insan olsam, nümunəvi əxlaq nümayiş etdirsəm və qanunvericiliyə, ictimai əxlaq qaydalarına riayət etsəm, ehtiyac sahiblərinə yardım etsəm, qonşularla xoş davransam və bir sözlə öz davranışlarımda Həzrət Məhəmmədi (s) örnək götürərək onun təlim və göstərişlərini həyata keçirsəm (onun əxlaq təliminə əsasən, dinin özəyi xoş əxlaqdır), müsəlman olmayan insanlarla münasibətlərimi məhz bu qaydada tənzimləsəm, onların mühakiməsi belə olacaqdır: İslam əxlaqi kamilliklər dinidir.

Lakin onlara yalan danışsam, sözümün üstündə durmasam, xoşagəlməz davranışlarımla ətrafımdakı insanları qorxuya düşürsəm, cəmiyyətdə sabitliyi pozsam, qonşulara pislik etsəm, ticarətdə qarşı tərəfi aldatsam, əmanətə xəyanət etsəm, bu münasibətlə üzləşən insanlar deyəcəklər ki, İslam ardıcıllarına gözəl xislətlər öyrədə bilməyən bir dindir.

Elə bu məqamda pilotun elanı məni dərin fikirdən ayırdı: “Hal-hazırda Almaniya hava məkanındayıq və Londona doğru hərəkət etməkdəyik”. Elanı dinlədikdən sonra çantamı açdım, yarımçıq qalan fikirlərimi tamamlamaq, cavabını gözləyən suallarıma cavab tapmaq üçün əlimə keçən bir kitabdan yardım almaq qərarına gəldim. Həmin kitabda İmam Sadiqin (ə) buyurduğu beş hədis diqqətimi cəlb etdi:

1) İmam (ə) öz ardıcıllarına buyururdu: “Bizim (Əhli-beyt) üçün zinət olun (insanlar içində üzümü ağardın), üzqarası olmayın (adımıza ləkə gətirməyin)! Bizi insanlara sevdirin, onları (xoşagəlməz əməllərinizlə) bizə düşmən etməyin!”

2) Başqa bir dəyərli kəlamında isə buyururdu: “Xeyirli, faydalı işlərdə bir-biri ilə yarışanlardan olun. Tikansız budaq kimi olun. Sələfləriniz iman ağacının tikansız budaqları, yarpaqları olmuşdur. Mən budaqsız, yarpaqsız tikan olmaqdan qorxuram. Rəbbinizə doğru səsləyin, insanları İslama gətirin, İslamdan uzaqlaşdırmayın. Sələfləriniz insanları İslama rəğbətləndirir, müsəlman edirdilər, onları İslamdan bezdirərək uzaqlaşdırmırdılar”.

3) Bir hədisində isə sözünü dinləyən, əməl edən ardıcıllarına salam göndədikdən sonra buyururdu: “Sizə Allah qarşısında təqvalı olmağı, dininiz xüsusunda xətalardan, günahlardan çəkinməyi, Allah yolunda çalışmağı, sözündə dürüst, əmanətə sadiq olmağı, səcdələrinizi artırmağı, uzatmağı, yaxşı qonşu olmağı tövsiyə edirəm. Məhəmməd (s) məhz belə bir ayin gətirmişdir. Sizə əmanət edənin əmanətinə, əməlisaleh və ya əxlaqsız olmasından asılı olmayaraq xəyanət etməyin. Allahın elçisi (s): “hətta əmanət iynə və sap belə olsa, onu qoruyaraq sahibinə qaytarın” – deyə əmr edərdi. Qohumlarınızla əlaqə saxlayın, onların dəfnindən iştirak edin, xəstələrinə baş çəkin və onların qarşısındakı vəzifələrinizə əməl edin. Aranızdan biri dinində təqvalı, sözündə dürüst, əmanətə vəfalı olarsa, insanlara xoş davranarsa, insanlar da “bu cəfəridir (Cəfər Sadiqin (ə) ardıcılıdır)” deyərsə, bu məni sevindirər. İnsanların onun xoş əxlaqını “bu Cəfərin tərbiyəsidir” – deyə qiymətləndirməsi məni məmnun edər. Əks təqdirdə isə hər hansı birinizin hər bir xoşagəlməz hərəkəti mənim adıma xələl gətirəcək və insanlar deyəcəklər: “budur Cəfərin tərbiyəsi!” Atam danışardı ki, hətta bəzi qəbilələrdə Əlinin (ə) ardıcılları qəbilənin gözbəbəyi sayılaraq aralarında əmanətə ən vəfalı, hüquqlara ən düzgün qaydada riayət edən, sözündə ən dürüst insanlar kimi tanınmışlar. İnsanlar ona vəsiyyət edərək, əmanətlərini ona tapşırardılar. Qəbilə üzvlərindən həmin şəxs barəsində soruşulduqda deyərdilər: “Onun tayı-bərabəri yoxdur, o əmanətə ən sadiq, sözündə ən dürüst insandır”.

4) Başqa bir hədisdə isə İmam Sadiq (ə) belə buyurur: “Namazlarınızı məsciddə qılmalı, qonşularınızla xoş davranmalı, düzgün şahidlik etməli, dəfn mərasimlərində iştirak etməlisiniz. İnsanlarla ünsiyyətdə olmaq labüddür. Bəşər cəmiyyətinin heç bir üzvü təcrid həyatı yaşaya bilməz və Adəm oğullarının həyatı bir-birindən asılıdır”.

5) Müaviyə ibn Vəhəbin, “öz yaxınlarımızla, eləcə də yadlarla necə davransaq, təqdirəlayiq hesab olunardı?” – sualına cavab olaraq İmam Sadiq (ə) buyurmuşdu: “Ardıcılı olduğunuz imamların davranışlarına baxın. Onlar xəstə insanlara baş çəkər, dünyasını dəyişənlərin dəfnində iştirak edər, ehtiyac olduqda onların lehinə və əleyhinə doğru şahidlik edər, özlərinə əmanət edilənləri qoruyaraq sahiblərinə qaytarardılar”.^[15]

Bu beş hədisi diqqətlə oxuduqdan sonra özümü bir qədər rahat hiss etdim. İmam Cəfər Sadiqin (ə) ardıcıllarına vəsiyyət və tövsiyə məzmunu ehtiva edən bu hədisləri yükümü bir qədər yüngülləşdirmiş, real bir sosial həyat proqramı təqdim etmiş və ictimai davranışın təməl prinsip və qaydalarını müəyyənləşdirmişdi. O an qərara aldım ki, qürbət ölkədə qarşıma çıxan önəmli hadisələri, aktual məsələləri qeydlər dəftərimdə qeyd edərək ilk fürsətdə fiqh ədəbiyyatının və mövcud mənbələrin yardımı ilə həmin problemləri həll edim. Cavab və çıxış yolu tapa bilmədiyim sual və problemlərlə bağlı isə təqlid etdiyim müctəhidə müraciət edərək onun fətvasını öyrənim. Beləliklə, Allahın (c.c.) yardımı ilə bu və ya digər bir qərb ölkəsində nə əxlaq, nə də fiqh (şəriət) sahəsində mənim üçün həll olunmamış heç bir problem qalmayacaqdı.

Bu minvalla qarşıma çıxan məsələlərlə bağlı şəriət hökmlərini bir-bir qeyd edir, mövcud yazılı mənbələrdə, o cümlədən əməliyyə risaləsində cavabını tapa bilmədiyim sualları isə müctəhidə ünvanlayırdım.

Qeydlərin əsasında hazırladığım kitab iki hissədən ibarətdir: ibadətlər və müamilələr. “İbadətlər” hissəsində qərb ölkələrində məskunlaşan müsəlmanlar üçün daha aktual olan məsələləri özündə ehtiva edən şəriət hökmləri və sual-cavablar yeddi fəsildə öz əksini tapmışdır:

1) Qeyri-müsəlman ölkələrinə mühacirət və həmin ölkələrdə məskunlaşmaq;

2) Təqlid;

3) Təharət və nəcasət;

4) Namaz;

5) Oruc;

6) Həcc;

7) Cənazə və dəfn.

Hər fəsil əhatə etdiyi mövzu ilə bağlı qısa bir giriş, qürbət ölkədə yaşayan müsəlmanların ən çox ehtiyac duyduğu şəriət hökmləri və ən aktual sual-cavabları özündə ehtiva edir.

“Müamilələr” adlanan ikinci hissə aşağıdakı fəsillərdən ibarətdir:

1) Qidalar

2) Geyimlər

3) Müsəlman immiqrant və yaşadiği ölkənin qanunverciliyi

4) Biznes və sərmayə

5) İctimai əlaqələr və sosial münasibətlər

6) Səhiyyə və tibb

7) Ailə həyati və nikah

8) Gəncləri maraqlandiran məsələlər

9) Qadinlari maraqlandiran məsələlər

10) Musiqi, müğənnilik və rəqs

11) Müxtəlif mövzular.

İkinci hissədə də hər fəsil qısa bir giriş, həmin fəslin əhatə etdiyi mövzu ilə əlaqədar ən önəmli şəriət hökmləri və ən aktual suallara Həzrət Ayətullah əl-uzma Sistaninin fətvaları əsasında verilən cavabları əhatə edir.

Əsərin sonunda isə iki əlavəyə^[16]yer verilmişdir:

1) Yeyinti sənayesində istifadə olunan başlica haram qida maddələri

2) Yeyilməsi halal olan bəzi pulcuqlu balıqlar.

Kitab istifadə olunan mənbələrin siyahısı və mündəricat ilə başa çatır.

MÜXTƏSƏR FİQH TERMİNLƏRİ LÜĞƏTİ

Həzrət Ayətullah əl-üzma Sistaninin cavablarında öz əksini tapan bir sıra fiqhi istilahların izahı aşağıdakı kimidir:^[17]

1 – istihbabi (müstəhəb) ehtiyat: mükəlləfin icrasından imtina edə biləcəyi ehtiyat hökmü.

2 – vücubi (vacib) ehtiyat: mükəlləf üçün icra etmək (ehtiyatın tələbinə riayət etmək) və ya ələmlik^[18]xüsusunda ardıcıllığa riayət etməklə başqa bir müctəhidə müraciət etmək arasında seçim imkanı tanıyan ehtiyat hökmü.

3 – nəzirlə ehram: Həcc ayinini icra etmək üçün yalnız Miqat və ona paralel olan məntəqələrdə ehram bağlamaq olar. Mükəlləf Miqata çatmamış ehram bağlamaq istəyirsə, şəriət qaydası ilə nəzir edə, məsələn, “Allah yolunda (Allaha yaxınlaşmaq, Onun razılığını qazanmaq üçün) filan yerdə ehram bağlayacağam” deyə bilər. Beləliklə, həmin yer Miqat və onun ərazisi sayılmasa da, orada mührim ola (ehram libasını geyinə) bilər.

4 – övla əhvət=istihbabi ehtiyat.

5 – lüzumi əhvət=vücubi ehtiyat.

6 – istihalə (bir haldan başqa hala keçmə): bir əşyanın ürfən (insanların nəzərində) əvvəlki əşya hesab edilməyəcək dərəcədə dəyişərək başqa bir şeyə çevrilməsi; məsələn: ətin çürüyərək torpağa qarışması.^[19]

7 – istishab: öncəki mühakimə və statusun sonradan yaranan şəkkə, şübhəyə rəğmən mötəbər hesab edilməsi (öz qüvvəsində qalması); məsələn: öncədən adil^[20]şəxs kimi tanıdığımız bir nəfərin sonradan onun adilliyinə xələl gətirib-gətirmədiyi sual altında olan hansısa bir hərəkəti nəticəsində həmin şəxsin adilliyi ilə bağlı tərəddüdə düşdükdə (əksinə əmin olmayınca) onu əvvəlki kimi adil şəxs olaraq tanımalıyıq.

8 – istehlak: bir maddənin (və ya cismin) əvvəlki vəziyyətindən əsər-əlamət qalmayacaq şəkildə başqa bir maddənin (və ya cismin) tərkibində əriməsi.

9 – ələmliyin ehtimal variantları: aralarından birinin ələm olduğuna əmin olduğumuz, ələm müctəhidin məhz onlardan biri olduğunu bildiyimiz bir dəstə müctəhid.

10 – itminan (arxayınlıq): əksi aqil insanlar tərəfindən həyatlarında nəzərə alınmayacaq dərəcədə zəif olan güclü zənn (yüksək ehtimal).

11 – ləhv alətləri: insan tərəfindən məhz haram əyləncələrdə istifadə olunmaq məqsədilə icad (istehsal) edilən alətlər, avadanlıqlar.

12 – tədlis: bir şəxsi və ya əşyanı müştəri cəlb etmək və ya elçini nikaha təşviq etmək məqsədilə olduğundan fərqli şəkildə təqdim etmək.

13 – təzkiyə: əti yeyilə bilən heyvanların ətini (qida məqsədləri üçün qəbulunu) halallaşdıran və paklaşdıran, əti yeyilməməli heyvaların isə ətini və dərisini paklaşdıran (geyim və s. məqsədlərlə istifadə üçün) şəriətlə müəyyən edilmiş qaydalar; o cümlədən: balığın sudan diri tutulması, torda və ya ov alətinin üstündə can verməsi; habelə, inək, qoyun, toyuq və s. ev heyvanlarının boynundakı dörd damarının birdən kəsilməsi ilə başının üzülməsi.

14 – namazın qısaldılması: dördrəkətli namazların iki rəkət qılması.

15 – fitri həzzalma: bəşər övladının yaradılış etibarilə könlünü oxşayan şeylərdən (cinsi istəklərlə deyil, saf duyğularla) həzz alması.

16 – qasir cahil: hansısa bir şəri dəlilə istinad edərək hərəkət edən və sonradan səhv etdiyini anlayan, beləliklə vəzifəsini bilməməsi üzürlü hal hesab edilən şəxs.

17 – müqəssir cahil: vəzifəsini bilməməsi üzürlü hal hesab edilməyən şəxs; məsələn: şəriət hökmlərini öyrənməkdə səhlənkarlıq edən insan.

18 – hökmü bilməyən və mövzunu (hökmün tətbiq olunduğu məqamı) bilməyən: hökmü bilməyən – şəriətin müəyyən bir məsələ ilə əlaqədar ümumi hökmünü bilməyən şəxs; mövzunu (hökmün tətbiq olunduğu məqamı) bilməyən – şəriətin hökmünün müəyyən bir məsələyə (əşyaya, vəziyyətə və s.) tətbiq olunub-olmadığını bilməyən şəxs. İkinci hal özü də iki qismə bölünür. Bəzən mükəlləf qarşılaşdığı mövzunun mahiyyətini və əhatə dairəsini anlamır, məsələn: mükəlləf “ğina” deyərkən nəyin nəzərdə tutulduğunu dəqiqliklə bilmir. Buna “məfhum qeyri-müəyyənliyi” deyilir. Bəzən isə müəyyən bir əşyanın fiziki xüsusiyyətlərini bilmir, məsələn: qarşısındakı mayenin şərab (məstedici içki) olub-olmadığını ayırd edə bilmir. Buna isə “misdaq (predmet) qeyri-müəyyənliyi” deyilir.

19 – həcmli əngəl: suyun dəri ilə təmasına mane olan həcmli cism, yaxud maddə (dəstəmaz və ya qüsldə).

20 – hərəc (məşəqqət): adətən (normal vəziyyətlərdə) dözülməz hesab edilən hal.

21 – ixtisas (istifadə) hüququ: subyektin Müqəddəs Şəriət Sahibinin üzərində heç bir şəxs üçün mülkiyyət hüququ tanımadığı obyektlərdən istifadə etmək hüququ.

22 – diyə: cinayət törədənin zərərçəkən tərəfə (yaxud onun varisinə) ödəməli olduğu kompensasiya.

23 – rəddi-məzalim: borclunun qaytarmalı olduğu, lakin haqq sahibi (borc aldığı, yaxud əmlakını mənimsədiyi şəxs, yaxud onun varisi) ilə əlaqə saxlamaq imkanı olmadığından qaytara bilmədiyi borcu məbləğində niyabətən (onun əvəzinə) sədəqə verməsi.

24 – zəval: günortanın başlanğıcı.

25 – məfhumda şübhə: bu və ya digər bir məfhumun əhatə dairəsinin qeyri-müəyyənliyi səbəbilə onunla adlandırılan konkret varlığı (əşya, iş, hal, hərəkət, xüsusiyyət və s.) əhatə edib-etməməsi xüsusunda yaranan şübhə. Məsələn, “ğina” anlayışının əhatə dairəsinin qeyri-müəyyənliyi səbəbindən bu və ya digər bir musiqinin “ğina” olub-olmaması xüsusunda şübhəyə düşmək.

26 – zimni (nəzərdə tutulan) şərt və ya öhdəlik: müqavilənin mətnində (yazılı və ya şifahi olmasından asılı olmayaraq) ifadə olunmasa da, ürfən nəzərdə tutulan şərt və ya öhdəlik. Məsələn, alqı-satqı müqaviləsində alqı-satqı obyektinin real dəyəri ilə satış dəyəri arasında ciddi fərqin olmaması. Belə ki, bu halda müqavilənin icrasından sonra satıcı satdığı əmlakın real dəyərinin müqavilə əsasında ödənilən məbləğdən yüksək olduğunu, yaxud müştəri aldığı əmlakın real dəyərinin ödədiyi məbləğdən aşağı olduğunu başa düşərsə, qeyd olunan zimni (nəzərdə tutulan) şərtin pozulduğuna görə “ğəbn” (fırıldaqçılığa məruz qalma) iddiası əsasında müqaviləni birtərəfli qaydada ləğv edə bilər.

27 – şəkk: bir məsələdə üqəlanın (sağlam ağıl sahiblərinin) hər ikisini nəzərə aldığı (doğru ola biləcəyini düşündüyü) iki ehtimal arasında tərəddüdə düşmək.

28 – mala ticari dəyər qazandıran istehlak keyfiyyəti: istehlakçının malı alarkən nəzərdə tutduğu keyfiyyət.

29 – etina edilən zərər: ürfün (insanların) nəzərində ciddi hesab edilən zərər.

30 – mükəlləfiyyəti ləğv edən zərurət: nəzərə alınmadığı halda insanın həyatına, əmlakına, yaxud şərəf və ləyaqətinə ciddi zərər törədə biləcək zərurət halı.

31 – iddə: boşandıqdan, həyat yoldaşı vəfat etdikdən, nikah müqaviləsinin (müvəqqəti nikahda) müddəti başa çatdıqdan, “vəty əş-şübhə”dən və s. sonra qadına evlənməyin qadağan olunduğu müddət.

32 – ictimai fitnə: insanları harama (günaha) cəlb edən fitnə.

33 – fəsx: əqdin (müqavilənin) ləğv edilməsi.

34 – zati həddində (öz-özlüyündə): fərqli bir hökmün tətbiq edildiyi əlavə şərtlər, yaxud sıradankənar hallar nəzərə alınmamaqla şəriətin bu və ya digər xüsusda verdiyi hökm.

35 – işkal mövcuddur: hökm vacib ehtiyata əsaslanır.

36 – təəmmül mövcuddur: hökm vacib ehtiyata əsaslanır.

37 - əvəzetmə niyyəti: bir şeyin başqa bir şeylə əvəz edilməsi məqsədi.

38 – deyilənlərə əsasən: hökm vacib ehtiyata əsaslanır.

39 – zimmi kafir: müsəlmanların vəlisi (imamı) ilə zimmə anlaşması (cizyə adlanan müəyyən vergi və rüsumlar müqabilində İslamı qəbul etmədən müsəlman dövlətinin ərazisində yaşamağa və şəriətdə nəzərdə tutulan hüquqlardan yararlanmağa imkan verən anlaşma tərc.) bağlayan kafir; dövrümüzdə örnəyi mövcud deyil.

40 – müahid kafir: müsəlmanlarla, yaxud müsəlmanların bir qismi ilə hücum etməməklə bağlı anlaşma (pakt) imzalayan kafir toplumu.

41 - əmlakı toxunulmaz olan kafir: zimmi kafir, müahid kafir, habelə müsəlmanlardan sığınacaq istəyən kafir.

42 – çənə: saqqal tükünün bitdiyi alt çənə sümükləri (buxaq, boyun və almacıq sümükləri nahiyəsində bitən tüklər saqqal sayılmır tərc.).

43 - ərin sosial statusuna müvafiq təminat: qadının yaşayış ehtiyaclarının ərinin sosial vəziyyətinə (gəliri, rifah səviyyəsi, ictimai həyatdakı sosial statusu nəzərə alınmaqla) uyğun səviyədə təmin edilməsi.

44 – qüsalə (yaxantı) suyu: nəcisə bulaşmış (yaş halda toxunmuş) əşyanı yuduqdan sonra ondan öz-özünə və ya sıxmaqla tökülən su.

45 – şəninə layiq illik məunə (sosial statusuna uyğun illik yaşayış təminatı): insanın il ərzində ehtiyaclarını və sosial (rifah səviyyəsi, gəlir və s.) vəziyyətini nəzərə alaraq yaşayış təminatı üçün xərclədiyi orta illik məsrəf meyarı.

46 – seyrəfi (sərraf) misqalı: qızıl bazarında “misqal” adlandırılan və miqdarı qızıl satıcılarına məlum olan qızıl ölçü vahidi.

47 – məchul əl-malik: sahibi məlum olmayan, lakin üzərində mülkiyyət hüququnu itirmədiyi (buna görə də mənimsənilməsinə icazə verilməyən) əmlak predmeti.

48 – miqata paralel ərazi: biri Məkkədən, digəri isə miqatlardan hər hansı birində keçən düz bucaq (90 dərəcə) altında kəsişən iki düz xətt fərz edildikdə hacı həmin düz xətlərin kəsişmə nöqtəsində üzü qibləyə doğru dayandıqda “miqata paralel ərazi”də dayanmış sayılır. Burada meyar ürfün həmin ərazini miqata paralel hesab etməsidir və dəqiq hesablama aparmağa ehtiyac yoxdur.

49 – məşhur: hökm vacib ehtiyata əsaslanır.

50 – meyar: şəriət hökmünün əsaslandığı məqsədəuyğunluğu və ya fəsadtörədiciliyi müəyyən edən məqamlar.

51 – ləhv məclislərinə uyğun musiqi: eyş-işrət məclislərində, haram əyləncə yığıncaqlarında ifa olunan və dinlənilən musiqi.

52 – nüşuz: qarşı tərəfin hüquqlarına riayət etməmək (bir qayda olaraq nikahın tərəfləri – ər-arvad arasındakı münasibətlərdə müşahidə olunan hüquq pozuntularına şamil olunur).

53 – mütləq qürbət niyyəti: bu və ya digər cəhətini, keyfiyyətini nəzərə almadan bir işi Allaha yaxınlaşmaq niyyətilə icra etmək (məsələn, namazı qəza və ya əda niyyəti ilə deyil, mütləq qürbət niyyəti ilə icra etmək kimi).

54 – vəty əş-şübhə: qəsdən deyil, bilmədən, haram olduğu halda halal hesab edərək, başqa sözlə şəriət tərəfindən doğru, məqbul hesab edilməyən nikahı doğru hesab edərək cinsi əlaqədə olmaq.

55 – vəli: İslam şəriətinə müvafiq olaraq azyaşlılara, əqli çatışmazlıqdan əziyyət çəkənlərə, yaxud bütövlükdə müsəlman cəmiyyətinə qəyyumluq səlahiyyətinə malik olan şəxs.

56 – işkala rəğmən vacibdir: mükəlləf bu və ya digər bir işin icrasının vacibliyini göstərən bu fətvanı yerinə yetirməlidir.

57 – təəmmülə rəğmən vacibdir: mükəlləf bu və ya digər bir işin icrasının vacibliyini göstərən bu fətvanı yerinə yetirməlidir.

58 – kifayi vacib: başlanğıcda icrası hər kəsə vacib olan, lakin bir və ya bir neçə şəxsin icra etməsilə başqalarının öhdəsindən götürülən, bununla belə hamı tərəfindən icrasından imtina edildiyi halda hamının əzaba layiq görüldüyü bir iş.

59 – işkala rəğmən icazə verilir: bu və ya digər bir işin icrasına icazə verilir, lakin istihbabi (müstəhəb) ehtiyat çəkinməyi tələb edir.

60 – təəmmülə rəğmən icazə verilir: bu və ya digər bir işin icrasına icazə verilir, lakin istihbabi (müstəhəb) ehtiyat çəkinməyi tələb edir.